Hervormde kerk - Jacobikerk
In gebruik
Foto: Flip Veldmans
St Jacobsstraat 171
Utrecht
Gemeente Utrecht
Utrecht

(Kerk)gebouw

De kerk wordt in 1173 voor het eerst genoemd: middeleeuwse parochiekerk in een dorpje met vissers en kooplui aan de zuidoever van de Vecht.
Deze nederzetting werd in 1122 binnen de omwalling van de stad opgenomen.
Aan de bouw van een nieuwe kerk werd aan het einde van de 13e eeuw begonnen, genoemd naar St Jacobus de Meerdere (broer van apostel Johannes).
In de kerk de kluis van Alyt Ponciaens. Al voor 1492 leefde zij lange tijd in eenzaamheid in deze kluis, die slechts 1,75 lang, 1 m breed en 3 m hoog was. Tientallen jaren moet ze daar gewoond hebben. Twee getraliede venstertjes gaven uitzicht op het altaar. Aan de andere kant van de kluis was een venster met uitzicht op het kerkhof.
De huidige gotische hallenkerk is in de 14e en 15e eeuw herhaalde malen veranderd en uitgebreid tot aan de Reformatie.
Toen de kerk naar het westen werd vergroot, kwam de toren in de kerk te staan.
Het zuidelijke zijkoor of "heilige kruiskoor" wordt voor het eerst genoemd in 1487.
De zuilen van de orgelgalerij zijn van hout gemaakt en als marmer geschilderd. De orgelvloer en de balustrude zijn uit 1510.
Tegen de muur een grafmonument ter herinnering aan J.J. van Westrenen, deken van het kapittel van de voormalige Utrechtse Oud-Munsterkerk. Hier is ook de toegang tot de consistoriekamer.
Onder de orgelgalerij de grafsteen van Hubert Duifhuys en zijn vrouw Krijntje Peters.
In de achterkerk op de torenwanden resten van 15e eeuwse fresco's.
De eikenhouten preekstoel met renaissance-snijwerk is uit 1560.
Het koperen koorhek in vroeg-renaissance stijl uit de 16e eeuw.
In 1567/77 tijdens het beleg van Vredenburg werd het zuidwestelijke deel van de kerk zwaar beschadigd. De plaats waar dat gebeurde, is herkenbaar aan de zwart/wit geschilderde balken die in de plaats van het vernielde gewelf kwamen in de zuidwest hoek van de kerk.
De zwart-witte balken werden in 1577 aangebracht, nadat de gewelven boven de gemeentezaal ingestort waren.
In 1576 werd de toren door de Spanjaarden beschoten.
De St Andreaskapel in de zuidelijke zijbeuk werd vanaf ± 1600 gebruikt als grafkapel van de familie Panthaleon van Eck.
Een bezienswaardigheid zijn de kleurrijke gewelfschotels en het kamertje of kluis aan de oosteinde van het zuidelijke zijschip, waarin tot 1492 een vrome kluizenaar leefde (de cel kan bezichtigd worden: 1 meter bij 1,75 meter, hoogte 3 meter).
Aan de zuidelijke buitenmuur zijn twee eeuwenoude zonnewijzers te zien.
Na de reformatie is het interieur sterk veranderd. De wandschilderingen verdwenen onder een dikke laag kalk, beelden en altaren werden verwijderd. De gebrandschilderde ramen verdwenen langzamerhand door oorlogsgeweld, door stormen en door baldadigheid.
Koorhek geplaatst tussen 1516 en 1519 vervaardigd door Jan van den Ende uit Mechelen. Bij de beeldenstorm is het middenstuk verloren gegaan, in 1567 vervangen door een koorhek vervaardigd door de Antwerpse geelgieter Jan de Clerck
De orkaan van. 1674 teisterde ook de Jacobikerk, de torenspits en het carillon werden onherstelbaar beschadigd.
De toren kreeg een lage spits, in 1812 afgeplaat om als seinpost voor het Franse leger te dienen. In 1845 is de spits helemaal afgebroken. De huidige spits werd in 1953 door de Utrechtse burgerij geschonken.
Onder het orgel de grafzerk van pastoor en predikant Huibert Duifhuis (1515-1581).
In de Nicolaaskapel hangt een neo-gotische herdenkingsplaquette voor jonkheer Everard van Weede. In 1883 schonk hij nieuw meubileur.
In de noordelijke zijbeuk een kapel aan St Machutus gewijd, afgesloten door een 18e eeuws hek.
Het ingangsportaal is uit 1883, in dat jaar is de kerk gerestaureerd.
Kerk gerestaureerd in 1969/77 onder leiding van architect Th. Haakman Wagenaar (adviseur voor de bouwhistorische begeleiding).
De 19e eeuwse kerkbanken zijn gehandhaafd. Enkele bewaarde muurschilderingen zijn gerestaureerd.
Voor de kansel een nieuw ontworpen natuurstenen doopvont uit 1976 van de Utrechtse kunstenaar Pieter d'Hondt.
De drie klokken zijn afkomstig uit een afgebroken kerk in Hoograven.
PKN-kerk.
Als windwijzer de Jacobsschelp als groet aan de bedevaartgangers naar Santiago de Compostella.

Bronvermelding van het (kerk)gebouw

Boeken
Geen informatie aanwezig
Tijdschriften en andere uitgaves
Geen informatie aanwezig

Koororgel

Orgel locaties

Naam gebouw Plaats Periode
Hervormde kerk - Jacobikerk Utrecht - 1979

Orgelhistorie

b: ± 1550
r: Jan Roose, Utrecht 1560
o: 1664 naar ROTTERDAM Remonstrante kerk
b: A.C. Kloppenburg 1958; M I: Man 3
b: Gebr. van Vulpen, Utrecht voor AMERSFOORT Remonstrante Gemeente
o: naar UTRECHT Hervormde kerk - Janskerk koororgel
o: M I ap: Man 5
o: 1979 naar UTRECHT Hervormde kerk Nicolaas koororgel

Dispositie

Geen informatie aanwezig

Geen
foto
beschikbaar

Bronvermelding van het koororgel

Boeken
Brouwer: orgelluiken in Ned 14 afb. 16* 18
Dijk, Peter van/Oost, Ger: Utrecht Orgelstad (1981)71*
Tijdschriften en andere uitgaves
de Mixtuur 34(1981)134, 55(1986)206
het Orgelblad II(1959)190

Koororgel

Orgel locaties

Naam gebouw Plaats Periode
Hervormde kerk - Jacobikerk Utrecht 1969 - 1977

Orgelhistorie

b: Gebr. van Vulpen, Utrecht 1969 als tijdelijk orgel bij de kerkrestauratie van 1969/1977; M I:

Dispositie

Geen informatie aanwezig

Geen
foto
beschikbaar

Bronvermelding van het koororgel

Boeken
-
Tijdschriften en andere uitgaves
het Orgel 2(1970)48

Hoofdorgel

Orgel locaties

Naam gebouw Plaats Periode
Hervormde kerk - Jacobikerk Utrecht -

Orgelhistorie

b: Gerrit Petersz Gerritsz (meester Gheryt Pietersz), Utrecht 1504/09, tegen de oostzijde van de toren; M I:
- orgel afgekeurd door Reyner Bogerman, stadssecretaris te Kampen 1509
r: Gerrit Petersz Gerritsz, Utrecht 1509; orgel voltooid
- de orgelluiken stammen uit 1510
r: Jan van Covelen 1516 ??
r: Jan Roos, Utrecht 1560; hij heeft aan het grote en het kleine orgel gewerkt
- tijdens de Reformatie in april 1579 waren er na inbraak vernielingen aan het orgel
r: 1587; orgel hersteld met pijpwerk uit het orgel uit de afgebroken St Paulusabdij te Utrecht
r: Dirck Petersz. de Swart en Jacob Jansz. van Lin 1609/10; omvangrijke herstelwerkzaamheden, het Rugpositief kreeg nieuwe luiken, beschilderd door Roelof van Zyl, de dispositie werd gewijzigd; M III ap: Hw blokwerk 5-Rugpos 8-Bov 7
r: Geurt van Pisa tussen 1635 en 1642
r: Roelof Barendsz. Duyschot 1682; Rugwerk toegevoegd; M II vp: Hw 13-Rw 7-Ped 5
r: Willem van Limborgh 1724; M III
b: Rudolf Garrels, 's Gravenhage 1739/42; met gebruikmaking van het oude pijpwerk een nieuw instrument met vrij pedaal in de bestaande kassen; Hw 12-Rw 7-Ped 5
de opdracht is verleend op maandag 4 september 1741
- keuringsrapport van 11 juli 1742
r: Johann Heinrich Hartman Bätz, Utrecht 1750, nieuwe Cornet; M II vp: Hw 13-Rugpos 7-Ped 5
r: Abraham Meere, Utrecht 1807; front gewijzigd
r: Abraham Meere, Utrecht 1820; grote ombouw, de hoofdkas werd gewijzigd en "aangekleed" als klassiek tempelfront, ook de vazen, de draperieën en het overige snijwerk dateren uit deze periode, nieuw Rugpositief, de ornamentiek van de Hoofdkas werd hieraan aangepast; de linnen beschildering van de luiken werden afgenomen, versneden en ingelijst (ze bevinden zich thans in het Centraal Museum te Utrecht)
- vlijmscherpe kritiek van de Domorganist Fred. Nieuwenhuysen, het resultaat was niet bevredigd volgens zijn rapport
- onderhoud Fa. Bätz & Co te Utrecht 1850 tot 1902
r: J.F. Witte, Utrecht 1883; aantal pijpen vervangen door pijpen uit UTRECHT Lutherse kerk (Matthijs Verhofstad), in 1881 door Witte afgebroken, veel pijpwerk werd verschoven
onderhoud Fa. J. de Koff & Zn., Utrecht vanaf 1902
r: Fa. J. de Koff & Zn., Utrecht 1911; nieuwe klavieren, mechaniek gedeeldelijk vernieuwd, dispositie gewijzigd
r: Fa. J. de Koff & Zn., Utrecht 1911 of later; pneumatische Subbas 16 toegevoegd en zes frontpijpen door zinken exemplaren vervangen
o: UTRECHT Centraal Museum; orgelluik
demontage orgel 1969 door Fa. van Vulpen te Utrecht
- algehele restauratie werd voorbereid door Lambert Erné in 1960
r: Fa. van Vulpen, Utrecht 1977/78, schilderwerk Fa. van Beest; restauratie naar de toestand van 1750 met behoud van het Rugpositief uit 1823, de vorm van de hoofdkas gaat terug naar de toestand van 1509, het pedaal naar toestant 1742; M II vp: Hw 13-Rugpos 15-Ped 6
adviseurs dr M.A. Vente en dr Jan van Biezen en O.B. Wiersma namens Monumentenzorg
op 30 september 1978 restauratie afgesloten en is het orgel op feestelijke wijze in gebruik genomen met een concert door Theo Teunissen, organist van de kerk

Dispositie

1609 (Gerritsz):
Hoofdwerk F G A-g2 a2
Blokwerk, bestaande uit Praestant 12, Octaaf 6, Octaaf 3, Mixtuur, Scherp
Rugpositief F G A-g2 a2
Praestant 6. Quintadeen 6, Prestant 4, Octaaf 3, Fluit 3 (of 1 1/2), Mixtuur, Scherp, Regaal 6, Schalmei 6
Bovenwerk F G A-g2 a2
Holpijp 6, Fluit 3, Nasard, Gemshoorn 1 1/2, Sifflet, Tertscymbel, Trompet 6
Pedaal
Aangehangen
 
1614 (Gerritsz/Van Lin):
Hoofdwerk F G A-g2 a2
blokwerk: Prestant 12, Octaaf 6, Octaaf 3, Mixtuur, Scherp
Rugpositief F G A-g2 a2
Prestant 6, Quintadena 6, Octaaf 3, Fluit 3 of 1 1/2, Touzijn 6 en/of Kromhoorn 6, Schalmei 3
Bovenwerk F G A-g2 a2
Holpijp 6, Fluit 3, Nasard, Genshoorn 1 1/2, Sifflet, Cimbel, Trompet 6
Pedaal
Aangehangen
Tremulant over het gehele orgel
 
1742 (Garrels/Bätz)
Hoofdwerk C-c3
Prestant 16 discant dubbel, Octaaff 8, Holpijp 8, Octaaff 4, Openfluijt 4, Roerfluit 4, Prestant quint 3, Superoctaaff 2, Waldfluijt 2, Mixtuur IV-V, Sexquialter III, Trompet 8
Rugpositief C-c3
Prestant 8, Quintadeen 8, Octaaf 4, Superoctaaf 2, Flageolet 1, Sexquialter, Mixtuur
Pedaal C-d1
Bourdon 16, Octaaf 8, Octaaf 4, Mixtuur IV, Bazuin 16
Manuaalkoppel, Pedaalkoppel-Hoofdwerk
Tremulant
 
1823 Garrels/Meere):
Manuaal
Prestant 16 discant dubbel, Octaaf 8, Holpijp 8, Octaaf 4, Open fluit 4, Roerfluit 4, Quint 3, Octaaf 2, Waldfluit 2, Mixtuur IV-V, Sexquialter III, Cornet, Trompet 8
Rug Positief
Praestant 8 discant dubbel, Holpijp 8, Quintadena 8, Fluit travers 8 discant, Octaaf 4, Gemshoorn 4, Octaaf 2, Woudfluit 2, Quint 1 1/2, Flageolet 1, Carillon III discant, Mixtuur III-VI bas/discant, Sexquialter II discant, Fagot 8 bas/discant, Vox Humana 8 bas/discant
Pedaal
Bourdon 16, Octaaf 8, Octaaf 4, Mixtuur, Bazuin 16
 
1978 (Garrels/Van Vulpen):
Hoofdwerk C-c3
Prestant 16 discant dubbel, Octaaf 8, Holpijp 8, Octaaf 4, Openfluit 4, Roerfluit 4, Quint 3, Octaaf 2, Woudfluit 2, Mixtuur IV-V-VI, Sesquialter III, Cornet IV discant, Trompet 8, Tremulant
Rugpositief C-c3 (lade tot f3)
Prestant 8, Fluittravers 8 discant, Holpijp 8, Quintadeen 8, Octaaf 4, Gemshoorn 4, Octaaf 2, Woudfluit 2, Quint 1 1/2, Flageolet 1, Carillon III discant, Sesquialter II discant, Mixtuur III-VI bas/discant, Fagot 8 bas/discant, Vox Humana 8 bas/discant, Tremulant
Pedaal C-d1
Prestant 16 (tr. Prestant 16 Hw), Bourdon 16, Octaaf 8, Octaaf 4, Mixtuur IV-V, Bazuin 16
Koppelingen: Gehalveeerde manuaalkoppel Hoofdwerk-Rugwerk, Pedaal-Hoofdwerk, Pedaal-Rugwerk
Afsluiters Hoofdwerk, Rugwerk en Pedaal
Ventiel
De klavieren van Garrels zijn op een zolder van de Domkerk in Utrecht teruggevonden in 1970

Bronvermelding van het hoofdorgel

Boeken
Bouman, mr A.: Nederland Orgelland 40 afb II-14*, uitgave Spruyt, van Mantgem & de Does, Leiden 1964
Brouwer: orgelluiken in Ned 18 19 21 22 35 56 66
Brouwer: orgelluiken in ned 66
Buvelot: rondleiding door de Jacobikerk te Utrecht**, uitgave Kerken Kijken Utrecht
Dijk, Peter van/Oost, Ger: Utrecht Orgelstad (1981)7*
Gregoir, Edouard Georges Jacques (1822-1890): Historique de la facture et des facteurs d'orgues, Antwerpen (1865)114 127 144 171 222
Jongepier, Jan: langs nederlandse orgels III 10 40 66*, uitgave Bosch & Keuning te Baarn
Kluiver, drs J.H.: historische orgels in Zeeland II 56
Oost, Ger/Wisgerhof, Bert: er staat een orgel 53
Werf, van der: het orgel van de Jacobikerk te Utrecht****
Tijdschriften en andere uitgaves
brochure 7 (5 foto's)*
brochure-Oost Gebr. Bätz 1
contaktbrief voor kerkenverzamelaars 47(2002)3
de Mixtuur 80(1995)1028 1029, 81(1995)23
de Orgelvriend 1(1979)10**, 12(1981)9*, 1(1982)4*, 2(1983)9
het Orgel 1(1952)9, 1(1953)front-pagina*, 11(1965)401, 2(1970)48, 4(1971)147, 11(1976)381, 6(1978)244, 6(1989)298
kerken kijken Utrecht 1 juli t/m 13 september(1997)*
kerkepadgids (1978)11, (88)73
orgels in Ned 34 40*

Koororgel

Orgel locaties

Naam gebouw Plaats Periode
Hervormde kerk - Jacobikerk Utrecht -

Orgelhistorie

b: Peter Gerritszoon, Utrecht 1478/81 voor UTRECHT Hervormde kerk Nicolaï; M I:
r: Cornelis Gerritsz 1547; wijzigingen en Bovenwerk; M II: Hw-Bov
r: De Swart ± 1580; Pedaal: Trompet 8 en renaissance-Rugwerk: 9, Blokwerk grotendeels vernieuwd
r: Gebr. Jacobus Galtus van Hagerbeer
r: Müller
r: Bätz
r: Witte
o: AMSTERDAM Rijksmuseum 1885

Dispositie

Geen informatie aanwezig

Geen
foto
beschikbaar

Bronvermelding van het koororgel

Boeken
Bouman, mr A.: Nederland Orgelland 41/42, uitgave Spruyt, van Mantgem & de Does, Leiden 1964
Tijdschriften en andere uitgaves
-

Koororgel

Orgel locaties

Naam gebouw Plaats Periode
Hervormde kerk - Jacobikerk Utrecht 2000 -

Orgelhistorie

b: Hendrik Hermanus Hess (1735-1794), Gouda vóór ??
- Tot ongeveer 1900 is de geschiedenis niet bekend. Toen is het door de Oud-Gereformeerde Gemeente Utrecht op een veiling gekocht en opgesteld in haar kerkgebouw aan de Ambachtstraat
o: 1900
Het orgel staat onder bescherming van Rijksmonumentenzorg
o: HUIS TER HEIDE huisorgel J.P. Otte 1959; kabinetorgel M I: bas 5-discant 6
o: UTRECHT huisorgel J.P. Otte 19..; kabinetorgel M I: bas 5-discant 6
- Het orgel werd geschonken aan de wijkgemeente Jacobikerk
o: ± 2000
r: 2011; orgel conserverend gerestaureerd

Dispositie

1972:
Manuaal C-d3
bas
Holijp 8, Fluyt 4, Quintfluit 3, Prestant 2, Octaaf 1
discant
Prestant 8, Holpyp 8, Fluyt 4, Quintprestant 3, Prestant 2, Octaaf 1
Tremulant is verwijderd
Schepbalgje met magazijnbalg door trede

Geen
foto
beschikbaar

Bronvermelding van het koororgel

Boeken
Geen informatie aanwezig
Tijdschriften en andere uitgaves
Geen informatie aanwezig
Laatste update: 2018-10-26 15:32:34