Hervormde Grote kerk - Loolaankerk
In gebruik
Foto: Flip Veldmans
Loolaan 16
Apeldoorn
Gemeente Apeldoorn
Gelderland

(Kerk)gebouw

In 1595 ging de RK kerk H Maria - de Dorpskerk - op het Raadhuisplein over in Hervormde handen (zie daar).
Op 31 mei 1595 gaf het Hof in Arnhem opdracht om pastoor Voet de toegang tot de Mariakerk te ontzeggen. Hij moest plaatsmaken voor dominee Theodorus Jacobi. In de aanloop naar diens eerste predikdienst op 2e Pinksterdag raakten de gemoederen ernstig verhit. Slechts een klein gezelschap nam in de kerk plaats. Het grootste van de bevolking bleef buiten op het kerkhof staan. Vanaf het moment dat de dienst begon, ging deze menigte zo luid te keer, dat de dominee zich niet verstaanbaar kon maken. Later dreven enkele opgeschoten jongens ook nog een luid blatend kalf de kerk in, waarop de predikant de dienst moest afbreken.
De opstand was maar tijdelijk. De Apeldoorners wendden snel aan de nieuwe gang van zaken in hun dorpskerk, die ook in de eeuwen daarna het natuurlijke centrum van de gemeenschap bleef.
In de oude kerk stond vanaf de 13e eeuw een zandstenen doopvont. Boven dit waterbekken ondergingen de Middeleeuwse Apeldoorners hun rituele opname in het christelijk geloof. Tijdens de Reformatie werd de doopvont buiten de kerk geplaatst. Later klom de dorpsomroeper er op om belangrijke mededelingen te doen. Nog later hebben marktkooplui er waarschijnlijk hun messen op gescherpt.
Eén van de dingen die veranderden met de intrede van het protestantisme was dat er voortaan ook doden in de kerk begraven konden worden. Zo zijn in de Apeldoornse kerk onder andere de stoffelijke resten van Wilhelmina van Pruisen (de in 1820 op het Loo overleden weduwe van Stadhouder Willem V) en van Admiraal Jan Hendrik van Kinsbergen (tijdelijk) bijgezet.
In het begin van de 19e eeuw was deze kerk met ± 900 zitplaatsen te klein. Na een brand in de toren in 1817 zou een grote restauratie nodig zijn.
In 1835 werd besloten tot de bouw van een nieuwe Ned Hervormde Grote kerk aan de Loolaan.
In juni 1842 werd begonnen met de afbraak van de inmiddels krakkemikkige, middeleeuwse kerk om plaats te maken voor het Marktplein en een Stadhuis. De naam "Mariakerk" ging over op de huidige RK Mariakerk aan de Hoofdstraat. De contouren van de oude kerk zijn in de bestrating aangegeven.
Nieuwe kerk gebouwd in 1841/42 onder architectuur van Hendrik Springer te Amsterdam. De kerk is bekostigd door koning Willem I. Waterstaatskerk halfweg tussen paleis Het Loo en het vlek 't Loo.
De kerk werd op 5 juni 1843 in gebruik genomen. De koning was persoonlijk bij de inwijding aanwezig, alleen was hij inmiddels wel verbitterd afgetreden ten gunste van zijn zoon. Ook andere leden van de koninklijke familie waren bij deze ingebruikname vertegenwoordigd.
Voor de avondmaalstafel bezit de kerk een avondmaalsstel in 1738
De kerk is op 29 maart 1890 door brand verwoest door onvoorzichtigheid bij loodgieterswerkzaamheden. De kerk brandt tot de grond toe af. Ook het Naber-orgel is totaal verwoest.
Nieuwe kerk gebouwd in 1891/92 naar ontwerp van architect J. Verheul dzn. te Rotterdam op de fundering van de afgebrande kerk gebouwd. Goed voorbeeld van een kerk in rijke neo-renaissancestijl. 17e eeuwse elementen uit de Hollandse renaissance, roosvensters als in Franse kathedralen en het gebruik van voor die tijd kenmerkende baksteenaccenten. Brede kruiskerk, bespannen door een machtig plafond. Ebbenhouten versieringen en gekroond met het rijkswapen Koning Willem I heeft zeggenschap gehad over de totstandkoming van de kerk op deze plaats.
De eerste steen werd gelegd op 16 juli 1891 door de toen 12-jarige prinses Wilhelmina in bijzijn van koningin Emma.
Op 25 september 1892 woonden koningin Wilhelmina samen met haar moeder de inwijdingsplechtigheden bij. Het indrukwekkende interieur heeft een houten overwelving met trekstangen, preekstoel en overhuifde koninginnebank tegenover de preekstoel. Twee gebeeldhouwde leeuwen en stoelen met pluche bekleding duiden de status aan. Van Malsen te Amsterdam vervaardigde het meubilair, naar ontwerp van Verheul. Ook enkele grote kroonluchters sieren het nieuwe kerkgebouw. Er zijn 1400 zitplaatsen. Een aparte ingang en 2 ramen houden de herinnering met de Koninklijke familie levend.
In 1938 werd een glas-in-loodvenster (het Wihelminaraam) toegevoegd naar ontwerp van Joep Nicolas, ter gelegenheid van het veertigjarige regeringsjubileum van koningin Wilhelmina.
De inventaris bevat een aantal schenkingen van het Koninklijk Huis.
Bij de restauratie en renovatie in 1957 (1960) is de grote klankbord boven de preekstoel verwijderd en vernietigd. De kroonluchters verdwenen om ruimte te maken voor een eigentijdse verlichting. Achteraf was dit geen succes.
In 1969 is aan het interieur veel schade toegebracht bij de modernisering van de kerk: doophek, baldakijnen boven de ouderingenbanken, lampen vervangen door eigentijdse het houtwerk werd grijs geschilderd, etc.
In 1983 is een nieuw identiek klankbord boven de preekstoel vervaardigd en geplaatst.
In het begin van 1984 is men begonnen aan een algehele restauratie van het interieur, waarbij de situatie van vóór 1957 werden teruggebracht.
De in 1989 gerestaureerde statenbijbel is uit 1686.
Door de restauratie van het kerkinterieur is de akoestiek sterk verbeterd.
In 2005 werd het Beatrixraam onthuld ter gelegenheid van haar 25 jarig ambtsjubileum.
Ingaande 1 januari 2010 is de kerk gefuseerd tot PKN-kerk. Naast een kerkelijke heeft het gebouw ook een culturele functie.

Bronvermelding van het (kerk)gebouw

Boeken
Gierveld, dr Arend Jan: het ned. huisorgel in de 17e en 18e eeuw 266; Vereniging voor Ned. Muziekgeschiedenis 1977
Gregoir, Edouard Georges Jacques (1822-1890): Historique de la facture et des facteurs d'orgues, Antwerpen (1865)45 155 156
Knock, Nicolaes Arnoldi: aantekeningen bij disposities kerkorgelen van J. Hess, vervolgd en bijgevoegd door George Hendrikus Broekhuyzen Sr. en Jan Zwart, Kampen (1973)28
Kruijs, M.H. van 't: disposities der verschillende orgels (1885)39, uitgave Frits Knuf, Amsterdam 1972
Os, drs J.F. van: langs nederlandse orgels II 32 47-49 55 102*, uitgave Bosch & Keuning te Baarn
Tijdschriften en andere uitgaves
contactbrief voor kerkenverzamelaars 12(1984)15, 22(1989)17, 52(2004)25, 63(2010)24, 122(2018)7-8
de Mixtuur 16(1975)323, 26(1978)620, 34(1981)123 128, 39(1982)340
de Orgelvriend 6(1975)5**, 9(1980)6, 5(1983)30*, 9(1983)1* 27, 2(1984)24-25***
de orgelmakers Witte (1978)19 foto 17* 33 37 foto 47* foto 48* 67; Stichting Orgel Grote Kerk Gorcum
enige orgels in Apeldoorn: uitgave van de Stichting tot behoud van het Ned. Orgel. Publicatie nr. 75, juli (2011)4
het Orgel 12(1963)227, 10(1976)326, 11(1977)353-355*, 4(1978)111
het Orgelblad IV(1961)173-174

Orgel locaties

Naam gebouw Plaats Periode
Hervormde Grote kerk - Loolaankerk Apeldoorn -

Orgelhistorie

b: Johann Gustav Schilling, Deventer 1779/80; orgel geschonken door stadhouder Willem V en zijn echtgenote prinses Wilhelmina van Pruisen
het orgel is op zondag 13 augustus 1780 in gebruik genomen
r: Carl Friedrich August Naber, Deventer 1823
r: Carl Friedrich August Naber, Deventer 1828 Bovenwerk; M II ap: Hw 7-Bov 7
- in 1839 gaf koning Willem I het ten geschenke aan de Ned Hervormde kerk te Beekbergen
o: BEEKBERGEN Ned Hervormde kerk 1843; M II ap: Hw 7-Bov 6
b: Carl Friedrich August Naber, Deventer 1846; M III vp: Hw 12-Rw 10-Bov 8-Ped 8
orgel voltooid in augustus 1846
orgel examinateerd door F. van der Dussen, organist te Kampen en goedgekeurd
- het orgel is in 1890 verbrand
b: Johan Frederik Witte (Fa. J. Bätz & Co), Utrecht 1894/96; M II vp: Hw 12-Bov Exp 11-Ped 7
contract getekend op 5 mei 1894
het orgel is Eerste Kerstdag 1896 tijdens de ochtenddienst in gebruik genomen
r: Fa. Bernard Koch, Apeldoorn 1928; Dulciaan 8 vervangen door een Clarinet 8, Hoofdwerk uitgebreid met een Flûte dolce 8 en Scherp III
r: Fa. Bernard Koch, Apeldoorn 1955; herstelling
r: Fa. Bernard Kock, Apeldoorn 1971; de pneumatische lade van het Hoofdwerk werd verwijderd en de dispositie gewijzigd
r: Gebr. van Vulpen, Utrecht 1975/77; orgel vergroot met een derde manuaal, alle wijzigingen van Koch ongedaan gemaakt; M III vp: Hw 12-Bov 11-3e manuaal 11-Ped 7
adviseurs Hans Erné in samenwerking met Piet van Egmond, de vaste organist van de kerk
orgel op 4 oktober 1977 weer in gebruik genomen
r: Fa. Reil, Heerde 1997; de oorspronkelijke dispositie van Hoofdwerk en Bovenwerk werd hersteld, mechaniek en windvoorziening verbeterd; M III vp: Hw 13-Pos 12-Zw 11-Ped 7
r: Fa.. Reil, Heerde 2002

Dispositie

1828:
Hoofdwerk
Bourdon 16, Prestant 8, Octaaf 4, Quint 2 2/3, Octaaf 2, Mixtuur IV 1 1/3, Trompet 8
Bovenwerk
Holpijp 8, Viola di Gamba 8, Gemshoorn 4, Woudfluit 2, Scherp III 1, Vox humana 8
Pedaal
aangehangen
2 Afsluiters
 
1885 (volgens van ’t Kruijs):
Hoofdmanuaal
Prestant 16, Bourdon 16, Octaaf 8, Piramidefluit 8, Octaaf 4, Fluit 4, Quint 3, Octaaf 2, Cornet V, Mixtuur IV-VI, Fagot 16, Trompet 8
Rugpositief
Prestant 8, Bourdon 8, Roerfluit 8, Holpijp 8, Octaaf 4, Speelfluit 4, Gemshoorn 2, Carillon III, Dulciaan 8, Hobo 8
Boven manuaal
Holfluit 8, Fluit trav. 8 discant, Viola di Gamba 8, Octaaf 4, Roerfluit 4, Woudfluit 2, Flageolet 1, Vox Humana 8
Pedaal
Prestant 16, Subbas 16, Octaaf 8, Gedakt 8, Octaaf 4, Bazuin 16, Trompet 8, Clarinet 4
Koppelingen
Afsluitingen, Tremulant, Ventiel, Calcant
 
1896:
Hoofdmanuaal (I) C - f3
Grondstemmen
Prestant 16, Prestant 8, Violon 8, Roerfluit 8, Quintadeen 8, Gemshoorn 4
Combinatiestemmen
Octaaf 4, Quint 3, Octaaf 2, Mixtuur III-IV-V, Cornet V, Trompet 8
Bovenmanuaal Expressief (I) C - f3
Salicet 8, Viola 8, Holfluit 8, Gemshoorn 8, Voix-Celeste 8, Salicet 4, Fluit 4, Nazard 3, Flageolet 2, Schalmy 8, Dulciaan 8
Pedaal C - d1
Prestant 16, Open Subbas 16, Octaaf 8, Bourdon 8, Quint 6, Octaaf 4, Bazuin 16
Koppel Manuaal, Koppel Pedaal
Voettreden: Combinatiestemmen Hoofdmanuaal, Crescendo Bovenmanuaal
Ventiel, 4 Calcanten
 
1997:
Hoofdmanuaal (II) C - f3
Grondstemmen: Prestant 16, Prestant 8, Violon 8, Roerfluit 8, Quintadeen 8, Gemshoorn 4
Combinatiestemmen: Octaaf 4, Quint 3, Octaaf 2, Mixtuur III-V, Cornet V, Trompet 8
Bovenmanuaal Expressief in zwelkast (I) C - f3
Salicet 8, Viola 8, Holfluit 8, Gemshoorn 8, Vox Céleste 8, Salicet 4, Fluit 4, Nazard 3, Flageolet 2, Schalmy 8, Dulciaan 8
3e Manuaal C - f3
Prestant 8, Gedekt 8, Octaaf 4, Roerfluit 4, Roerquint 3, Woudfluit 2, Terts 1 3/5, Quint 1 1/3, Mixtuur III-VI, Scherp III-IV, Fagot 16, Tremulant
Pedaal C - d1
Prestant 16, Open Subbas 16, Octaaf 8, Bourdon 8, Quint 6, Octaaf 4, Bazuin 16
Koppel man I - man II, Koppel man II - man III, Koppel Ped - man I, Koppel Ped - man II
Ventiel, Calcant
Voettrede combinatiestemmen hoofdmanuaal
Crescendotrede manuaal III
Toonhoogte: a'=440 Hz., Stemming: gelijkzwevend
 
2002:
Hoofdwerk (II) C - f3
Prestant 16, Prestant 8, Roerfluit 8, Quintadeen 8, Violon 8, *Octaaf 4, Gemshoorn 4, *Quint 3, *Octaaf 2, *Mixtuur III-V, *Cornet V discant, *Trompet 8
Positief (I) C - f3
Prestant 8, Gedekt 8, Octaaf 4, Roerfluit 4, Roerquint 3, Octaaf 2, Terts 1 3/5, Quint 1 1/3, Mixtuur III-VI, Scherp III-IV, Fagot 16
Bovenwerk (III) C - f3
Holfluit 8, Gemshoorn 8, Salicet 8, Viola 8, Voix Célèste 8, Fluit 4, Salicet 4, Nazard 3, Flageolet 2, Schalmy 8, Dulciaan 8
Pedaal C - d1
Prestant 16, Subbas 16, Octaaf 8, Bourdon 8, Quint 6, Octaaf 4, Bazuin 16
Koppelingen: HW-Pos, Hw-BW, Pos-BW, Ped-HW, Ped-BW
Tremulant HW+BW, Tremulant Pos
* combinatiestemmen, Trede zwelkast BW, Ventiel, Calcant
Foto: Hans Vreeman

Bronvermelding van bovenstaand orgel

Boeken
Geen informatie aanwezig
Tijdschriften en andere uitgaves
Geen informatie aanwezig
Laatste update: 2018-06-02 12:07:11