Hervormde St Maartenskerk
Afgebroken
Foto: Aquarel ©: Hervormde Gemeente Arnemuiden
Markt 8
Arnemuiden
Gemeente Middelburg
Zeeland

(Kerk)gebouw

In het jaar 1505 is op de plaats waar nu de kerk staat aan de Markt te Arnemuiden een kapel gesticht met de naam “de kapel van Sint Maarten”. Op 9 mei 1505 werd de eerste steen gelegd. De kerk werd in 1545 toegewijd aan Sint Maarten.
In de loop der eeuwen is het gebouw heel wat keren verbouwd, vernieuwd en herbouwd.
In 1546 werd goedgekeurd dat de kapel van Sint Maarten werd verheven tot parochiekerk (hoofdkerk). Dat was een ingrijpende gebeurtenis, want voordien was de hoofdkerk van Arnemuiden en omstreken “De kerk van de heerlijkheid Nieuwerkerke”. De kapel werd voor deze benoeming compleet verbouwd. Waarschijnlijk kreeg de kerk toen in de ingrijpende verbouwing van 1564/65 de vorm van een ruime kruiskerk.
De kerk was omringd door acht kapellen en had aan noordzijde een lokaal dat als consistoriekamer in gebruik was. Op het dak stond een houten toren. Niet alleen aan het uiterlijk van de kerk was iets veranderd, ook was al iets merkbaar van de invloed van de hervorming. Na de Reformatie werd tussen 1586 en 1616 een deel van de kerk ook gebruikt als Waalse kerk.
In het jaar 1566 werd er gepreekt met ‘open deuren’.
In 1755 bleek de toestand van de kerk niet zo best te zijn, een restauratie volgde in 1758.
De astronomische (getijden) klok is gemaakt in het jaar 1589 door Jan Dirksz. Coop uit Delft en is in de nieuwe toren ingemetseld. Naast het aanduiden van de ‘gewone’ tijd kan dit bijzondere instrument nog meer: met de getijdenklok wordt aangegeven wanneer het eb en vloed is. Een zeer belangrijk gegeven voor de talrijke vissers die het dorp eens kende. Het astronomisch uurwerk bestaat uit een maanbol en een eb- en vloedklok. Zo kunnen behalve getijden dus ook de maanstanden worden aangegeven. De maanbol (boven de getijdenklok) geeft de maanstand aan: wanneer de lichte helft geheel zichtbaar is, is het volle maan. Op de getijdenschijf is de waterstand af te lezen: staat de wijzer met de punt in het hartje tussen de woorden “HOOG” en “WATER”, dan is het dus hoogwater (in Vlissingen).Het mechaniek van carillon en uurwerk dateert oorspronkelijk uit de 16e eeuw, en is daarmee behoorlijk uniek. Het jaartal 1957 op de klok duidt op een restauratie in dat jaar.
Het carillon is tussen 1553 en 1593 vervaardigd door Peter van der Gheyn senior en junior uit Mechelen. Zeven klokken dateren uit 1554, de overige uit respectievelijk 1556, 1557, 1583 en 1593. Twee klokken liggen opgeslagen, de overige negen hangen in de toren. Opmerkelijk is dat het carillon tussen 1900 en 1963 in de oostelijke toren heeft gehangen van het Rijksmuseum in Amsterdam. In 1885 was het namelijk verkocht aan de Rijksoverheid. In 1970 is het in langdurige bruikleen gegeven aan de kerk van Arnemuiden.
De kruiskerk was een enorme kerk en behoefde veel onderhoud. De overheid heeft hoge bedragen uitgekeerd om de kerk te kunnen onderhouden.
Een zeer grote reparatie van de kerk was noodzakelijk in 1809. Engelse soldaten hadden zich op Walcheren gelegerd en kregen onderdak in de kruiskerk en het stadhuis. De voor de kerkelijke gemeente te grote en moeilijk te onderhouden kerk raakte herhaaldelijk in verval. Besloten werd om de kerk in 1857 af te breken. De laatste kerkdienst in de kerk werd gehouden op 10 mei 1857, geleid door ds J.H. Calkoen te Sint Laurens.
Op 1 mei 1857 werd de kerk in het openbaar verkocht en gesloopt door metselaar J. Sonius en timmerman P.J. van Puffelen te Middelburg. Er werd een nieuwe kerk aanbesteed op de plek van het schip van de afgebroken kerk.
Nieuwe kerk met toren en consistoriekamer eveneens door Sonius en Van Puffelen gebouwd in sobere waterstaatstijl (zie daar)..

Bronvermelding van het (kerk)gebouw

Boeken
Gierveld, dr Arend Jan: het ned. huisorgel in de 17e en 18e eeuw 100 foto 4*; Vereniging voor Ned. Muziekgeschiedenis 1977
Kluiver, drs J.H.: historische orgels in Zeeland II 25-32 107-112* n 6 1*
Vlagsma: de Friese orgels (1500-1750)128, Fryske Akademy Leeuwarden 2003
Tijdschriften en andere uitgaves
Orgels in Zeeland
contactbrief voor kerkenverzamelaars 25(1991)27, 26(1991)23, 35(1996)34, 45(2001)33, 47(2002)35, 60(2008)33, 65(2011)31, 66(2011)33-34
de Mixtuur 71(1992)603-605***, 77(1994)887, 82(1996)49, 84(1996)180
het Orgel 11(1989)449

Orgel locaties

Naam gebouw Plaats Periode
Hervormde St Maartenskerk Arnemuiden -

Orgelhistorie

b: midden 16e eeuw; het orgel werd geplaatst aan de linkerzijde van de koorboog gebouwd, aan de eindwand van de noordelijke zijkapellen van het koor; M II ap: Hw 11-Rw
- Waarschijnlijk omdat de orgelbegeleiding in 1637 was toegestaan binnen de kerkdienst, werd door Dirk van Delen, de burgemeester van Arnemuiden en tevens een bekende kunstschilder, gepleit voor een nieuw orgel
- Het pijpwerk en de mechanieken van het orgel zijn in 1642 gesloopt. De kas en de windladen werden herbruikt bij de bouw van een nieuw orgel
b: Joris Fesser, Middelburg 1642/45; men bleek met Fesser geen beste keus te hebben gedaan. Hij disponeerde in eerste instantie geen enkele 4'. Verder werd het bestek tijdens de bouw diverse malen gewijzigd. zoals het wijzingen van het 'doofken' van een éénvoets register in een tweevoet en de verdubbelijk van de discant van de Prestant. Op eigen initiatief wijzigde hij de Quint 1 1/2 in een Quint 3. De Schalmei en Cimbel werden achterwege gelaten; M I ap: Man 8
- na herhaalde aansporingen aan het adres van de orgelbouwer kwam het orgel in de zomer van 1645 gereed
Een keuring door William Deakens die te Bergen op Zoom in de zomer van 1645 verbleef en onder meer een orgel voor de Maria Magdalenakerk in Goes bouwde, zag hij met zorg tegemoet. Waarschijnlijk was Deakens verhinderd het Fesser-orgel te keuren, want uiteindelijk kwam Anthonie Smulders, organist en herbergier te Zierikzee het orgel keuren; er waren zeer veel mankementen
- na veel juridisch getouwtrek over betalingen werd het orgel in 1646 verbeterd door Pieter Holst, organist en orgelmaker te Wommels; M I: Man 9
in oktober 1646 leverde Holst het verbeterde Fesser-orgel op
r: Pieter van de Riete 1673, organist Waalse Kerk in Middelburg
- het orgel raakte al vlug in verval door geldgebrek
- het binnenwerk werd in 1708 verkocht aan David Sandra, koopman te Middelburg. De kas werd in 1709 gesloopt
- tussen 1707 en 1795 speelde er geen orgel in de kerk
b: Ludovicus de Backer, Middelburg tussen 1746 en 1750, huisorgel voor de Middelburgse regent mr. Daniël Rademacher, door hem in 1795 aan de kerk geschonken; M I ap: Man 8
r: Ludovicus de Backer 1759; Quintadeen 8 toegevoegd
- het orgel heeft mogelijk ook een Quint en Sesquialter gehad, die later weer door andere registers zijn vervangen
- onderhoud door Ludovius de Backer 1750-1759
r: J.J. Moreau
r: Johannes van Overbeek, Middelburg
r: Frederik van der Weele, Middelburg
r: G. Stevens, 's Gravenhage 1761; herstellingen
r: Johannes Mittenreyter, Gouda 1766
r: P. van de Sluys/J. Mansart
- De Middelburgse regent mr Daniël Rademacher schonk in 1795 zijn huisorgel aan de kerk te Arnemuiden
o: 1795/96 op een galerij boven de toreningang; M I ap: Man 9
het orgel werd op 17 april 1796 ingewijd door ds Jacobus Hoek
o: 1858 naar nieuwe Dorpskerk
r: G. Mennes, Brigdamme 1900; het orgel van kamertoon op normaaltoon gebracht
r: 1935; ondanks de aanschaf van een windmotor, waren problemen aan het orgel niet verholpen.
- Op 23 oktober 1937 werd een orgelfonds opgericht om tot aanschaf van een ander orgel over te gaan. Het De Backer-orgel werd door de Fa. Spiering te Dordrecht overgenomen waarna er niets meer van het waardevolle orgel is vernomen. Vermoedelijk is het gesloopt.
b: Fa. Spiering, Dordrecht 1941/42; Pn II vp: Hw 8-Bov 6-Ped 1

Dispositie

1545 ??;
Hoofdwerk F G A-g2 a2
11 registers
Rugwerk F G A-g2 a2
Pedaal
aangehangen
 
1646 (Fesser/Holst):
Manuaal:
Prestant 8 discant, Holpijp 8, Fluit octaaf 8, Quint 4, Doofje 4, Gemshoorn 2, Superoctaaf 1, Duitse fluit III (Cornet ??) discant, Trompet 8, Tremulant
Pedaal:
Aangehangen
Tractuur: Mechanische blokwerklade ??
 
1750 (De Backer):
Manuaal C-c3
Prestant 8 discant, Holpijp 8, Prestant 4, Fluit 4, Octaaf 2 bas/discant, Superoctaaf 1, Cornet III discant, Cromhoorn 8 bas/discant
Pedaal C-c1
Aangehangen
Stemming a1 = ??. Toonhoogte: a1 = 415 Hz.
Tractuur: mechanische sleeplade
 
1759 (De Backer):
Manuaal C-c3
Prestant 8 discant, Holpijp 8, Quintadeen 8, Prestant 4, Fluit 4, Octaaf 2 bas/discant, Superoctaaf 1, Quint ??, Sesquialter ?? Cornet III discant, Cromhoorn 8 bas/discant
Pedaal C-c1
Aangehangen
Stemming a1 = ??. Toonhoogte: a1 = 415 Hz.
Tractuur: mechanische sleeplade
 
1900 (De Backer/Mennes):
Manuaal C-c3
Prestant 8 discant, Holpijp 8, Quintadeen 8, Prestant 4, Fluit 4, Octaaf 2 bas/discant, Superoctaaf 1; Cornet III discant, Cromhoorn 8 bas/discant
Pedaal C-c1
aangehangen
Stemming a1 = ?? Toonhoogte: a1 = 440 Hz.
Tractuur: Mechanische sleeplade

Geen
foto
beschikbaar

Bronvermelding van bovenstaand orgel

Boeken
Geen informatie aanwezig
Tijdschriften en andere uitgaves
Geen informatie aanwezig
Laatste update: 2018-05-29 16:13:17