Hervormde kerk - Marekerk - Koepelkerk
In gebruik
Foto: Maria Veldmans
Lange Mare 48
Leiden
Gemeente Leiden
Zuid-Holland

(Kerk)gebouw

In het begin van de 17e eeuw kwam ten noorden van de Oude Vest een nieuw stadsdeel tot ontwikkeling. In 1638 besloot het bestuur van de Leiden aan de noordkant van de stad een nieuwe kerk te bouwen voor de hervormde eredienst.
Kerk gebouwd in 1639 - 1649 naar ontwerp van bouwmeester Arent Arentszoon van 's Gravensande (ca. 1599-1662), stadsarchitect van Leiden. De éérste voor de protestantse eredienst gebouwde kerk. Totale hoogte 55 meter, inwendige hoogte 30 meter. Hoogopgaanse achtkantig koepellantaarn. Centraalbouw. Achthoekig grondvorm opgetrokken uit baksteen, in de portalen en vensters is ook gebruik gemaakt van Bentheimer zandsteen. Bankenblokken en stoelen rondom de kansel.
Op 30 augustus 1639 wordt de eerste van de vierduizend heipalen geslagen. Op 4 februari 1648 werd de klok in het torentje gehangen en op 27 april 1649 werden de eerste proefpreken gehouden om de juiste plaats van de kansel te bepalen. De preekstoel uit 1649 is geïnspireerd door het voorbeeld van Jacob van Campen in de Nieuwe Kerk te Haarlem. Op 17 februari 1650 werd de kerk overgedragen aan de kerkmeesters van de drie hoofdkerken van Leiden.
Het ingangspoortje aan de Oude Vest doet denken aan de Leidse waag. Wellicht s het poortje na het ontslag van 's-Gravesande in 1655 ontworpen door Pieter Post, die in 1657 met de Waag bezig was.
Het zandstenen ingangpartij, klassicistisch portaal aan de westzijde en enige wijzigingen voor de ramen in het bovenste gedeelte zijn in 1657 toegevoegd op aanwijzingen van Jacob van Campen.
De speciale lichtval geeft de kerk een bijzonder ruimtelijk effect. De koepelkerk staat bekend als een prachtig voorbeeld van Hollands classicisme. De gemetselde bogen zijn betimmerd met een houten kroonlijst. De afstand tussen twee zuilen die tegenover elkaar staan is 17 meter. De middenruimte wordt van de omgang gescheiden door acht Ionische zuilen.
Preekstoel uit 1649 met koperen trapleuning en fraai eikenhouten doophek met koperen lessenaar door de voorzanger.
Bij de overplaatsing van het orgel uit de Pieterskerk te Leiden in 1733 kwamen het stadswapen van Leiden, een nieuwe balusterrand en het vergulde jaartal MDCCXXXIII. Bovenop de kas kwamen de vijf wapens van de toenmalige kerkmeesters. Het orgel kwam recht tegenover de kansel te staan.
Acht lichtkronen uit 1935.
De panelen van de orgelgalerij zijn versierd met houtsnijwerk van Hermanus van Groen houtsnijder en Coenraet Mooyweer schilder.
De kerk is in 2005 nog steeds in gebruik als PKN-kerk. Daarnaast vervult het gebouw een belangrijke functie als plaats van samenkomst voor de jaarlijke dodenherdenking. Vanaf hier vertrekt de stille tocht op 4 mei.

Bronvermelding van het (kerk)gebouw

Boeken
Geen informatie aanwezig
Tijdschriften en andere uitgaves
Geen informatie aanwezig

Koororgel

Orgel locaties

Naam gebouw Plaats Periode
Hervormde kerk - Marekerk - Koepelkerk Leiden 1965 -

Orgelhistorie

b: vóór 1426 al een klein orgel
r: Allaert Claeszoon midden 16e eeuw
b: voor LEIDEN, Hooglandse Kerkgracht, RK Weeshuis Heilige Geest; kabinetorgel M I: Man 6
r: Lohmann & Schaaffelt, Leiden 1866; Quint 3 vermaakt tot Octaaf 4, aangehangen pedaal; kabinetorgel M I ap: Man 6
o/r: LEIDEN, Hervormde Grote of Pieterskerk Kooroprgel Willem van Leeuwen, Leiderdorp 1959
o: tijdelijk tijdens restauratie Hoofdorgel 1965

Dispositie

1959:
Manuaal
Prestant 8 discant, Holpijp 8, Gamba 8, Octaaf 4, Open fluit 4, Octaaf 2, Tremulant
Pedaal
Aangehangen

Geen
foto
beschikbaar

Bronvermelding van het koororgel

Boeken
Brouwer: Sleutelstad-Orgelstad 177-178*
Tijdschriften en andere uitgaves
Geen informatie aanwezig

Hoofdorgel

Orgel locaties

Naam gebouw Plaats Periode
Hervormde kerk - Marekerk - Koepelkerk Leiden 1733 -

Orgelhistorie

b: Jan van Covelen, ± 1529 voor LEIDEN Hervormde Grote of Pieterskerk; koororgel in de kooromgang
r: Peter Jansz. de Swart, Utrecht ± 1560; orgel gerenoveerd, Manualen F-a2, Pedaal F-c1
- Tijdens de beeldenstorm in 1572 raakte het orgel ernstig beschadigd
r: Peter Jansz. de Swart, Utrecht 1581/82
r: Peter Jansz. de Swart, Utrecht 1584; M II vp: Hw 11-Borstw 4-Ped 2
- zoon Dirk de Swart, onderhoud vanaf 1597
r: Jan Jacobsz. van Lin, Utrecht 1629; ingrijpende verbouwing, uitbreiding manualen en pedaal met bastonen C, D en E: M II vp: Hw 11-Bov 5-Ped 3
r: Galtus en Germer van Hagerbeer, 17e eeuw
r: Johannes Duyschot 1716/17; reparatie van enig pijpwerk; M II vp: Hw 14-Bov 5-Ped 3
o: Rudolph Garrels, Leiden 1733; het ongewijzigde binnenwerk werd in een grotendeels orgel in een nieuwe kas geplaatst - gemaakt door de Leidse timmerman Jan van Warendorp - naar een ontwerp van de stadsarchitect Pieter van Drongen, het orgel werd geplaatst recht tegenover de kansel, op de orgelgalerij. Na de oplevering bleek het orgel te zwak voor de begeleiding van de gemeentezang
r: Rudolph Garrels, Leiden 1734/35 volgens bestek van 26 oktober 1733; orgel stevig uitgebreid, ten dele als Hoofdorgel, breidt het orgel uit, windladen en klaviatuur geheel en regeerwerk grotendeels, toevoeging van pedaaltorens, nieuw snijwerk van Hermanus van Groen; disp. van 1629 tot 1733: M II vp: Hw 13-Borstw 8-Ped 3
- Rudolph Garrels te Leiden, onderhoud tot 1743, daarna werd het onderhoud verricht door diverse andere orgelbouwerd, zoals de leden van de Fam. Assendelft, Hendrick Hermanus Hess, Rijk van Arkel, Caspar Weening, Hendrik Beerend Lohman, Johannes Schaaffeld en Pieter Bik
r: Hendrick Hermanus Hess, Leiden 1781, veel pijpwerk vervangen door pijpwerk van eigen makerij
- dispositie volgens Joachim Hess 1774: M II vp: OnderClav 12-BovenClav 10-Ped 3
r: Ludwig König & Zn., Keulen 1779; werkzaamheden
r: Hendrik Hermanus Hess, Gouda 1781; schoonmaak en herstelling
r: Rijk van Arkel, Leiden 1798; reparaties
- In de negentiende eeuw werd er nauwelijks onderhoud aan het orgel gepleegd
r: N.A. Lohman/J. Schaaffeld, Leiden 1869; reparatie van de koppelingen; M II vp: Hw 12-Borstw 9-Ped 3
r: N.A. Lohman/J. Schaaffeld, Leiden 1872; grote onderhoudsbeurt, vernieuwingen en reparatie, Nasard 3 Bovenwerk moet wijken voor een Viola di Gamba 8
r: P.C. Bik, Leiden 1897; de spaanbalgen door een magazijnbalg vervangen
r: P.C. Bik, Leiden 1923/25; zeer ingrijpende ombouw, kegelladen met pneumatische tractuur, het klankkarakter veranderde en kreeg een meer romantische uitstraling, zij- en achterwanden kas weggebroken; Pn II vp: Hw 11-Bov 9-Ped 4
r: Fa. D.A. Flentrop, Zaandam 1965/66; restauratie en uitbreiding met een Borstwerk, het oude pijpwerk werd gehandhaafd en aangevuld met nieuw pijpwerk, zoals o.a. de tongwerken; M III vp: Hw 8-Bov 9-Borstw 6-Ped 6
Adviseur mr Maarten Vente te Utrecht in samenwerking met de rijksorgeladviseurs dr H.L. Oussoren en C.H. Edskes
Het orgel werd op 11 mei 1967 ingespeeld door Cor Edskes
r: Fa. L. Verschueren, Heythuysen 2009, orgelkas in mahonie-imitatie geschilderd door Fa. G.W.A. Ridderhof te Deil; renovatie van het orgel, de voornaamste werkzaamheden betroffen het herstel en de herintonatie van het pijpwerk, daarbij werd de situatie van Flentrop Orgelbouw als uitgangspunt genomen; van Van Covelen, De Swart en Van Lin zijn nog pijpen aanwezig, van de ombouw door Van Lin zijn ook delen van de orgelkas bewaard gebleven, zoals de twee Corinthische pilasters, een aantal ornamenten en het raamwerk boven de speeltafel met het jaartal 1629
Adviseurs dr Jaap den Hertog en rijksorgeladviseur Rudi van Straten
Op 23 januari 2010 is het orgel weer in gebruik genomen met een eerste orgelconcert door Ton Koopman

Dispositie

± 1560:
Hoofdwerk F-a2
Borstwerk F-a2
Pedaal F-c1
 
dispositie van 1629 tot 1733:
Hoofdwerk C D E-a2
Prestant 8, Holpijp 8, Octaaf 4, Prestant 4, Openfluit 4, Quint 3, Superoctaaf 2, Gemshoorn 2, Sifflet 1, Mixtuur IV-VI, Scherp IV-VI, Sexquialter, Kromhoorn 8
Borstwerk C D E-a2
Quintadeen 8, Prestant 2, Fluit 2, Octaaf 1, Regaal 8
Pedaal C-c1
Prestant 8, Octaaf 4, Trompet 8
 
dispositie 1733 (volgens Rudolph Garrels):
Hoofdwerk
Prestant 16 discant, Prestant 8, Bordon 8, Octaaf 4, Ope fluit 4, Quint 3, Superoctaaf 2, Gemshoorn 2, Sifloit, Sexquialter discant, Mixtuur, Scherp, Kromhoorn of Vox humana 8
Bovenwerk
Quintade 8, Prestant Octaaf 4 discant, Superoctaaf 2, Fluit 2, Regaal
Pedaal
Prestant 8, Octaaf 4, Trompet 8
 
1735 (Van Covelen/Garrels):
Hoofdwerk (I)
Prestant 16, Bourdon 16, Prestant 8, Bourdon 8, Quint 6, Octaaf 4, open fluit 4, Superoctaaf 2, gemshoorn 2, Cornet IV discant, Sexquialtera discant, Mixtuur, Scherp, Trompet 8
Bovenwerk (II)
Baarpijp 8, Quintadena 8, Prestantoctaaf 4, Fluit 4, Gemshoorn 4, Superoctaaf 2, Kromhoorn en/of Vox humana 8
Pedaal
Prestant 8, Octaaf 4, Trompet 8
Koppeling Bovenste aan het Onderste Klavier, Koppeling Onderste Klavier aan het Pedaal
 
disp. 1774 (volgens Joachim Hess):
OnderClavier (Hoofdwerk)
Bourdon 16, Praestant 8, Bourdon 8, Quint 6, Praestant 4, Openfluit 4, Praestant 2, Mixtuur IV-VI, Scharp IV-VI, Cornet V discant, Bazuin 16, Trompet 8
BovenClavier (Bovenwerk)
Holpyp 8, Quintadeen 8, Praestant 4, Gedekte fl 4, Nazat 3, Praestant 2, Rhoerfluit 2, Silflet 1, Ruyschpyp II, Sexquialtra
Pedaal
Praestant 8, Praestant 4, Trompet 8
Koppeling Bovenste aan het Onderste Klavier, Koppeling Onderste Klavier aan het Pedaal
 
1885 (volgens Van ’t Kruijs):
Hoofdmanuaal C-c3
Prestant 16 discant, Bourdon 16, Prestant 8, Bourdon 8, Quint 6, Prestant 4, Open Fluit 4, Prestant 2, Mixtuur V-VI, Cornet III, Sexquialter II, Trompet 8
Bovenmanuaal C-c3
Holpijp 8, Quintadena 8, Prestant 4, Fluit 4, Nazard 3, Prestant 2, Roerfluit 2, Siflet 1, Vox Humana 8
Pedaal C-d1
Prestant 8, Prestant 4, Trompet 8
Koppeling
Tremulanten, Afsluitingen, Ventiel
 
disp. vóór 1963:
Hoofdwerk
Prestant 16, Bourdon 16, Prestant 8, Bourdon 8, Octaaf 4, Open fluit 4, Quint 3, Prestant 2, Cornet III discant, Mixtuur III, Trompet 8
Bovenwerk
Holpijp 8, Quintadeen 8, Salicionaal 8, Vox celeste 8, Viola di gamba 8, Prestant 4, Fluit 4, Ged. roerfluit 2, Vox humana 8
Pedaal
Bourdon 16, Prestant 8, Octaaf 4, Trompet 8
 
1966 (Van Covelen/Flentrop):
Hoofdwerk (I) C-f3
Prestant 8, Bourdon 8, Octaaf 4, Quint 3, Superoctaaf 2, Mixtuur IV-VI, Scherp IV-IV, Trompet 8
Bovenwerk (II) C-f3
Holpijp 8, Quintadeen 8, Prestant 4, Open Fluit 4, Nasard 3, Gemshoorn 2, Sifflet 1, Sexquialter II discant, Kromhoorn 8
Borstwerk (III) C-f3
Gedekt 8, Gedekte fluit 4, Prestant 2, Roerfluit 2, Cymbel I, Regaal 8, Tremulant
Pedaal C-f1
Bourdon 16, Prestant 8 (C-B tr. Hw), Gedekt 8, Octaaf 4, Fagot 16, Trompet 8
Koppelingen: Hoofdwerk-Bovenwerk, Hoofdwerk-Borstwerk, Pedaal-Hoofdwerk
Tremulant
De discant begint op c1
 
2010 (Van Covelen/Flentrop):
Hoofdwerk (I) C-f3
Prestant 8, Bourdon 8, Octaaf 4, Quint 3, Octaaf 2, Mixtuur III, Scherp III-IV, Trompet 8
Bovenwerk (II) C-f3
Holpijp 8, Quintadeen 8, Prestant 4, Fluit 4, Nasard 3, Gemshoorn 2, Sifflet 1, Sexquialter II discant, Kromhoorn 8
Borstwerk (III) C-f3
Gedekt 8, Gedekt fluit 4, Prestant 2, Roerfluit 2, Cymbel I, Regaal 8, Tremulant
Pedaal C-f1
Bourdon 16, Prestant 8, Gedekt 8, Octaaf 4, Fagot 16, Trompet 8
Koppelingen: Hoofdwerk-Bovenwerk, Hoofdwerk-Borstwerk, Pedaal-Hoofdwerk
Winddruk 70 mm, Toonhoogte a1 = 440 Hz., Temperatuur naar Neidhardt

Bronvermelding van het hoofdorgel

Boeken
Bouman, mr A.: Nederland Orgelland 69 afb IV-12*, uitgave Spruyt, van Mantgem & de Does, Leiden 1964
Brouwer: orgelluiken in ned 18
Brouwer: sleutelstad-orgelstad 47 57 67 78* 79-91* 183-184
Gregoir, Edouard Georges Jacques (1822-1890): Historique de la facture et des facteurs d'orgues, Antwerpen (1865)74 149
Jongepier, Jan: langs nederlandse orgels III 97*, uitgave Bosch & Keuning te Baarn
Kruijs, M.H. van 't: disposities der verschillende orgels (1885)67, uitgave Frits Knuf, Amsterdam 1972
Luteijn, A.C.M.:: de orgelpijp uit (1976)78*; bosch & keuning, baarn
Schippers: foto H 21*, de Mixtuur Schagen
Tijdschriften en andere uitgaves
75 jaar Flentrop Orgelbouw 58
contactbrief voor kerkenverzamelaars 63(2010)29
de Mixtuur 3(1971)36-37, 17(1975)347 353
de Orgelvriend 12(1976)12*, 6(1983)4*
enige orgels in Leiden: uitgave van de Stichting tot behoud van het Ned. Orgel. Publicatie nr. 76, voorjaar(2012)16-19*
het Orgel 1(1964)7, 1(1965)36, 5(1967)124, 6(1967)137-141 154, 6(1993)214*
het Orgelblad V(1962)121-125*
kerkepadgids (1979)48 (1989)74 76-77***
Laatste update: 2018-10-28 16:03:49