Hervormde kerk - Westzijder of Bullekerk
In gebruik
Westzijde 75
Zaandam

Gemeente Zaanstad
Noord-Holland

(Kerk)gebouw

Kerk gebouwd 1638/40 als kruiskerk "de Kruyskerk van Westsaerdam". Vóór die tijd werd alleen in de Oostzijderkerk bijeengekomen, en een kerkgebouw aan de andere kant van de Zaan erbij ging niet zomaar. Het werd gezien als concurrentie, vooral wat betreft de inkomsten voor de kerk. Maar nadat door de Staten van Holland en West­Friesland in 1637 toestemming was verleend werd met de bouw begonnen. De kerk werd in drie jaren gebouwd? best snel voor zo’n groot gebouw. Als grondvorm een Grieks kruis met vier evenlange armen.
In de jaren na 1640 breidde de gemeente aan de westzijde van de Zaan zich gestaag uit als gevolg van een sterke economische groei. Daardoor werd het kerkgebouw al snel te klein en moest het worden vergroot. In de jaren 1672­-1680 werd eerst in westelijke en daarna in oostelijke richting uitgebreid, waardoor de kerk de vorm kreeg die wij nu kennen.
In het begin had de kerk een andere, waarschijnlijk wat kleinere toren. In 1689 werd besloten die toren te vervangen. In 1692 werd de huidige toren geplaatst. Een eeuw later, in 1798, ging de toren op bevel van
Napoleon over in handen van de burgerlijke gemeente. Die situatie bestaat tot op de dag van vandaag (de toren is dus eigendom van de gemeente Zaanstad).
Boven het zuidelijke portiek bijvoorbeeld zit een kogel ingemetseld. Die kogel is waarschijnlijk opgegraven bij de aanleg van de fundamenten. En dat zou kunnen omdat de kerk gebouwd is in de buurt van, of zelfs
bovenop een voormalige schans. Ook boven de zuidelijke ingang is een zeer zeldzame zonnewijzer te zien. Daarop is veel af te lezen: de plaatselijke zonnetijd, maar ook de dag van het jaar (de rode bogen), de kompasstreek waarin de zon staat (de blauwe lijnen) en de hoogte van de zon (de gebogen groene lijnen).
Aan de zuidwestkant, op de plaats waar nu de aanbouw staat, was vroeger de kerkenraadskamer. Die is ergens in de 19e eeuw wegens bouwvalligheid afgebroken en daarna is er aan de noordwestkant een
consistoriegebouw tegen de kerk aangezet. Aan de westelijke kant bevindt zich de dodeningang. Toen er nog in de kerk begraven mocht worden (tot ongeveer 1800), werden de doden door die deur naar binnen gebracht. Op de verdieping boven deze ingang bevinden zich nu de balgen voor de windvoorziening van het orgel.
Het hele kerkplein, maar ook een groot deel van het terrein aan de westkant (waar nu een speelplaats is) was vroeger kerkhof. Vermoedelijk was een deel daarvan speciaal voor de Doopsgezinden, waarvan er nogal wat in de Zaanstreek woonden.
Het interieur kenmerkt zich door eenvoud en doelmatigheid. Uit diverse aantekeningen blijkt dat men in de periode van de bouw nogal tegen al te veel versieringen was. In een later stadium zijn er echter wel degelijk verfraaiingen aangebracht. Mooi houtsnijwerk vinden we aan de burgemeestersbank (bij de zuidoostpilaar).
Het snijwerk aan het oorspronkelijke doophek, dat nu de afsluiting van het "orgelplein" vormt, stelt het Geloof, de Hoop en de Liefde voor. In het houtsnijwerk van de orgelbalustrade zijn wijnranken te herkennen. De preekstoel tegen een van de vieringspijlers, daterend uit 1644, is op het eerste gezicht een toonbeeld van eenvoud, maar de Toscaanse zuiltjes en het fijne snijwerk van de paneeltjes maken er op het tweede gezicht een mooi geheel.
In de noordbeuk van de kerk valt het grote tiengebodenbord op. Het is geschilderd door J. de Vlieger en is een geschenk van Richard Robbertsen van Glasco, een schipper en reder die afkomstig was uit Glasgow, maar in West­ Zaandam was neergestreken (op ‘t Silverpadt = de Zilverpadsteeg) en met een Zaandamse was getrouwd.
In de kerk bevinden zich twee glas-­in-­loodramen. Het grote raam is een kopie van een raam uit 1640 en dateert uit 1725. Het is geschonken door een aantal kerkmeesters en notabelen en verwijst naar een eerdere nederzetting aan de westkant van de Zaan die in 1155 door de Friezen uit Drechterland is verwoest. Het raam is in de loop der jaren enkele malen gerestaureerd, hetgeen aan de kleuren van de ruitjes te zien is.
Het kleine raam is geschonken door één van de eerste predikanten van de kerk, Ds. Johannes Vergeer, in 1682. Het stelt Salomo’s offer voor en is gemaakt door G. van Houten.
Boven de ingang hangt een schilderij van het ongeval waaraan de kerk de bijnaam ‘Bullekerk’ te danken heeft. In 1647 werd boer Jacob Egh door zijn stier (bul) op de horens genomen en levensgevaarlijk verwond. Zijn vrouw Trijn Jans, die zwanger was, kwam hem te hulp, maar ook zij werd op de horens genomen, waarbij haar onderbuik werd opengereten. Hierdoor werd het kind iets vroeger dan de bedoeling was geboren. Het echtpaar stierf binnen anderhalve dag na het ongeluk. Zoals in die tijd gebruikelijk was, werd de wees, een jongetje, de volgende zondag door de Schout ten doop gehouden in de Nieuwe Kerk (zoals de kerk toen heette) te West­-Zaandam. Het kind overleed negen maanden later. De grafzerk van de familie Egh ligt rechts naast de ingang. Vaag zijn nog de contouren van de stier op de steen te herkennen. Het schilderij is in 1834 overgeschilderd.
De beide PKN-kerken Westzijderkerk en Noorderkerk zijn nog te veel zijn. Een van beide is al voldoende. Beide kerken staan te koop. Eén ervan zal verkocht worden en de andere zal de PKN-kerk van geheel Zaandam worden.

Bronvermelding van het (kerk)gebouw

Boeken
Brouwer: orgelluiken in ned 65 afb. 88*
Brouwer: sleutelstad-orgelstad 41
Jongepier, Jan: langs nederlandse orgels III 17 91*, uitgave Bosch & Keuning te Baarn
Knock, Nicolaes Arnoldi: aantekeningen bij disposities kerkorgelen van J. Hess, vervolgd en bijgevoegd door George Hendrikus Broekhuyzen Sr. en Jan Zwart, Kampen (1973)51
Tijdschriften en andere uitgaves
75 jaar Flentrop Orgelbouw 44 47 50 63 71*
contactbrief voor kerkenverzamelaars 42(1999)37, 56(2006)33, 63(2010)6, 118(2017)14
de Mixtuur 3(1971)41-42, 16(1975)323, 19(1976)399, 27(1979)674 675, 49(1985)788, 58(1987)353
de Orgelvriend 2(1977)3, 10(1977)3-5**, 5(1982)1* 4* 7*
het Orgel 12(1955)164, 1(1974)28, 11(1976)375-376, 1(1977)20
kerkepadgids (1980)73
organist & eredienst 6(1979)123

Orgel locaties

Naam gebouw Plaats Periode
Hervormde kerk - Westzijder of Bullekerk Zaandam -

Orgelhistorie

b: Johannes Duyschot, Amsterdam 1711, gebouwd in de Hollandse traditie. De kas heeft orgelluiken. Er zit ouder pijpwerk in van een orgel dat in 1655 door ene Johannes Hof(f)man was gebouwd en later door de vader van Johannes Duyschot is verplaatst naar de huidige plaats; M II ap: Man 6-Bov 7
de keuring geschiedde door J.H. Ezerman en H.G. Berghuis te Alkmaar
het orgel is bij de ingebruikname bespeeld door J.H. Ezerman
r: Fa. Flaes & Brünjes, Amsterdam 1844/45; kleine reparatie
b: D.G. Steenkuijl, Amsterdam 1900; pneumatisch orgel achter Duyschot-front met oud pijpwerk; Pn II vp:
r: Fa. Flentrop, Zaandam 1909 en 1936
o: Flentrop Orgelbouw, Zaandam 1984; pijpwerk naar 's GRAVENHAGE Duits Evangelische kerk
b: Flentrop Orgelbouw, Zaandam 1976; nieuw binnenwerk in bestaande kas; M II vp: Hw 10-Bov 7-Ped 4
de opdracht werd in 1974 ontvangen
Adviseur Willem Retze Talsma
Het orgel werd op 20 december 1976 in gebruik genomen met een bespeling door Willem Retze Talsma

Dispositie

1976 (Flentrop):
Hoofdwerk (II)
Prestant 8, Holpijp 8, Octaaf 4, Octaaf 2, Sexquialter II, Mixtuur III­-V, Scherp IV.
Bovenwerk (I)
Bourdon 16 discant, Prestant 8, Quintadena 8, Holpijp 8, Octaaf 4, Fluit 4, Fluit 2’, Cornet IV discant, Trompet 8, Vox Humana 8
Pedaal
Bourdon 16, Prestant 8, Octaaf4, Trompet 8
Foto: Anton van Daal

Bronvermelding van bovenstaand orgel

Boeken
Geen informatie aanwezig
Tijdschriften en andere uitgaves
Geen informatie aanwezig
Laatste update: 2018-06-22 11:46:42