Doopsgezinde kerk - Friese kerk - Vermaning Het Nieuwe Huys

Overgenomen

(Kerk)gebouw

Er zijn al Doopsgezinden in de Zaanstreek vanaf 1530. Omstreeks 1543 bestaat er al een gemeente in 't Kalf (Zaandam Noord-Oost). Deze komt bijeen in een schuur. Er is een toenemende in welvaart door scheepvaart, handel en scheepsbouw. Dit veroorzaakt immigratie ook van dopersen uit andere streken. Het gebied is enigszins afgelegen en daardoor tijdens de vervolgingen relatief veilig.

Vanaf 1578 eindigen in de Zaanstreek zowel de oorlog als de geloofvervolging. Er zijn Dan al meer soorten doopsgezinden, o.a. Friezen en Waterlanders. De Friezen bouwen een vermaning in 1628 "Het Oude Huys". De Waterlanders hebben vanaf 1860 een vermaning aan de Oostzijde en vanaf 1655 ook een aan het Dampad (West-Zaandam). De Vlamingen krijgen in 1649 een vermaning aan het Stikkelspad (nu Stationsstraat 6). Inmiddels ontstaan er nog andere groepen doopsgezinden zoals het Aris Jansz-volk en Groninger Oude Vlamingen.

In 1687 is er een belangrijke fusie: de Vlamingen van het Stikkelspad met de Waterlanders van het Dampad. Men bouwt een nieuwe vermaning, "Het Nieuwe Huys", waarin delen van de oude Vermaning aan het Dampad zoals banken, houten collectebussen en liederenborden opnieuw gebruikt worden. De nieuwe vermaning ziet er dan eenvoudiger uit dan nu: van buiten zwart geteerd, binnen met een balkon met eenvoudige borstwering, nog geen orgel. Op de vloer ligt zoals gebruikelijk in die tijd zand. De oude Vermaning aan het Stikkelspad werd eerst pakhuis. In 1699 tijdelijk gebruikt door de Lutherse gemeente. In de jaren 1713/14 werd het verbouwd tot Doopsgezuind Armen- en Weesenhuys. In 1784 komt er in de Vermaning een orgel met 20 stemmen gebouwd door J.P. Künckel uit Rotterdam. In 1841 is er een fusie met de Friezen. Het houten voorhuis wordt vernieuwd en is nu van baksteen, het hek wordt ook vernieuwd.

Nieuwe Doopsgezinde vermaning gebouwd in 1860 naar ontwerp van de Zaanse stadsarchitect L.J. Immink. De bijnaam in de volksmond is "De Doofpot".

De kerk is een achtzijdige centraalbouw met hardsteen beklede plint, opgetrokken in rode baksteen in kruisverband op diverse punten afgewisseld met hardsteen, en bestaande uit een hoge kern onder flauw hellend mastiekgedekt paviljoendak met piron en een lagere omgang onder flauw hellende mastiekgedekte lessenaarsdaken. Het noordelijk en zuidelijk gevelvlak van de achthoekige omgang heeft een frontonachtige gevelbeëindiging. Het gebouw heeft aan de voorzijde (W) een kosterswoning in een rechthoekige uitbouw van twee bouwlagen onder flauw hellend half schilddak met Philibertspanten die in één punt tegen de centraalbouw samenkomen. De achterzijde (O) heeft een in oorsprong identieke uitbouw met een consistoriekamer, die in 1923 werd vergroot.

De gevelvlakken van de hogere middenpartij hebben alle acht een reeks van drie smalle rondboogvensters. De gevelvlakken van de omgang hebben met uitzondering van de voor- en achterzijde een hoog en breed boogvenster. Onder deze vensters bevindt zich een cordonlijst. Hieronder heeft de begane grond in zes gevelvlakken van de ombouw een dubbele houten deur in een identieke brede omlijsting van natuursteen. De deuren in de twee gevelvlakken met frontonachtige beëindiging hebben lagere deuren onder kalf met drieruits bovenlicht. De zes overige gevelvlakken hebben een klein hooggeplaatst venster aan weerszijden van de ingangspartij.

Het interieur van de kerk - dat vanaf galerijhoogte gaaf is bewaard - wordt bepaald door de centrale achthoekige kerkruimte waaromheen de andere functies gegroepeerd zijn. De kerkruimte heeft in elke hoek een spant dat tegen een oculus loopt. De velden ertussen zijn gepolychromeerd en voorzien van enkele teksten en bladmotieven. De ruimte heeft over zeven geveldelen een doorlopende galerij met oplopend bankenplan. Onder deze galerij bevinden zich twee originele spiltrappen.

Het weeshuis werd in 1911 buiten gebruik gesteld. In 1947 werd het geheel verbouwd tot kosterswoning en vergaderzalen.

In 1912 was de preekstoel die al eerder werd verlaagd, omdat de toen aanwezige predikant last had van hoogtevrees, vervangen door een klein podium met tafel en stoel. De verlichting werd verschillende malen gemoderniseerd: kaarsen, olie, gas en elektriciteit. Voor de verwarming waren er lange tijd slechts stoven, daarna een kolenkachel. Sinds 1963 is er een hete luchtverwarming.

In 1948 was er een fusie met de Waterlandse gemeente van Zaandam-Oost.

De kerk is in 1953 verkocht aan de Apostolisch Genootschap (zie daar).

In 1975 is de ontmoetingsruimte "De Vertoeving" er naast gebouwd. In 1980-81 wordt "Het Nieuwe Huys" gerestaureerd.

De gemeente heeft in deze vermaning wekelijks een dienst, bovendien zijn er afwisselende doopsgezinde en andere diensten in het Verzorgingstehuis Het Mennistenerf.

Naast de Vertoeving, in het groene pand van Manpower, bevindt zich op de zolder Het jeugdhonk "De Groene Tak". De oude Vermaning (Het Weeshuis) aan de Stationsstraat is gedeeltelijk verhuurd aan derden en in gebruik als kosterswoning.

In 1953 verkocht aan het Apostolisch Genootschap.(zie daar).