Gasthuis - Armenweeshuis
Afgebroken
Blauwstraat 30
Gasthuisstraat
Steenbergen

Gemeente Steenbergen
Noord-Brabant

(Kerk)gebouw

Het oude gasthuis, waarin ook weeskinderen werden opgenomen, dateert uit de tweede helft van de 14de eeuw. Het gesticht had in de 15de eeuw een kapel met een klein torentje en een kapelaan. (In 1978 werden funderingen van de laatmiddeleeuws gasthuis met kapel blootgelegd). Elke middeleeuwse stad bezat een dergelijk gasthuis. Het was het opvangcentrum voor zieken, invaliden en armen. De middeleeuwse wereld kende geen stelsel van sociale zekerheid, zoals we die nu kennen. Dergelijke gasthuizen werden gefinancierd uit opbrengsten van particuliere legaten of schenkingen.
In de archieven werd over het gasthuis voor het eerst in 1431 melding gemaakt. Heel veel is er niet bekend over deze begintijd van dit gasthuis. Meer gegevens zijn er uit de 16e eeuw.
In 1657 werd het gasthuis omgezet in een armenweeshuis. Het "weeshuis" was het oude stedelijke gesticht waar eeuwen lang wezen, voornamelijk kinderen, van deze gemeente onderdag genoten. De dagelijkse leiding was in handen van een binnenvader (voor de jongens) en binnenmoeder (voor de meisjes). Het weeshuis stond onder het gezag van het gemeentebestuur.
Het gebouw bestond uit drie afzonderlijke eenheden, namelijk het gasthuis, de beierd en de kapel. De beierd of beyaart was oorspronkelijk een huis met kamers voor reizende handelaren. Later werden dat de zg. godskamers, bestemd voor oude en behoeftige inwoners van de stad. De inkomsten van het gasthuis bestonden uit de renten in graan of geld op huizen en landerijen, die ooit aan het gesticht geschonken waren. Maar ook het 22e deel van de inkomsten van de windmolens moesten naar de armenzorg gaan.
Tijdens de Tachtigjarige oorlog werd Steenbergen omgebouwd tot vestingsstad. Grote delen van het gasthuiscomplex kregen steeds meer een militaire functie. De godskamers werden in 1595 omgebouwd tot soldatenverblijven en de kapel werd de woning van de commies van 's-Lands magazijnen.
In 1657, besloot het gasthuisbestuur om de fonden uitsluitend te gaan gebruiken voor arme weeskinderen. Vanaf die tijd dateert de naam Armenweeshuis. Het besluit kwam niet toevallig kort na de beëindiging van de Tachtigjarige oorlog. In Nederland en ook Brabant was geen vrijheid van godsdienstuitoefening. Er was maar één publieke kerk en dat was de Gereformeerde kerk. Voormalige katholieke instellingen werden overgenomen door gereformeerde instellingen en zo ook het voormalige katholieke gasthuis, dat nu een bestemming voor arme weeskinderen kreeg. De weeskinderen moesten in de reformeerde religie worden onderwezen. Door deze bepaling werden de kinderen van overleden katholieke ouders vanzelf protestant opgevoed. Dit natuurlijk tot grote ergernis van de katholieken.
Tot de Franse Revolutie gingen de gelden vanuit de stad alleen naar de door de overheid goedgekeurde gereformeerde instellingen, dus alleen naar dit gereformeerde Armenhuis.
De dagelijkse leiding van het Armenweeshuis bestond uit een of meerdere binnenvaders en binnenmoeders. Ze werden ook wel waard en waardin genoemd.
Omdat de binnenvaders en -moeders nogal eens te vaak wisselden, was dit niet bevorderlijk voor een goede opvoeding en begeleiding van de wezen.
Pas in 1797, onder Frans bewind, werd door het stadsbestuur besloten, dat in het vervolg ook katholieke kinderen in het weeshuis geplaatst moesten kunnen worden. Maar dat kon en mocht natuurlijk niet in dezelfde ruimte. In 1799 waren er 33 katholieke en slechts 6 protestantse weeskinderen opgenomen. De protestanten maakten tegen de komst van de katholieke kinderen bezwaar en gingen in beroep bij de Raad van Binnenlandse Zaken. Deze stelde voor een scheidingsmuur te maken tussen de twee afzonderlijke instellingen. Daarnaast werd een verdeling van gelden voorgesteld, die weer voor de katholieken onaanvaardbaar was. In 1803 kwam het voorstel dat zowel de katholieke als de protestantse wezen ieder een eigen weeshuis zouden krijgen. Het oude gebouw ging geheel over aan de katholieken. De protestanten kregen een nieuw kleiner gebouw ernaast. Daarnaast werden alle bezittingen verdeeld in twee gelijke helften. Op de kadasterkaart uit 1830 staan beide gebouwen aan de Gasthuisstraat, de huidige Blauwstraat.
De kapel en delen van het complex, waarin het garnizoen gehuisvest was, werd kort daarna gesloopt. Het garnizoen was vertrokken en Steenbergen had zijn functie als vestingstad verloren.
Op 1 juli 1845 werd de functie van weesmoeder opgedragen aan een religieuze i.p.v. eene binnenmoeder, nl. een zuster van Dongen. Dat was toen nog vrij ongewoon en ging dus ook niet door.
De zorg voor opvoeding en onderwijs werd toen opgedragen aan de zusters Penitenten-Recollectinnen van Roosendaal. Sinds de komst van moeder Theresia werd het Steenbergsche gesticht de hoofdzetel van de Congregatie der Penitenten- Recollectinen. Patroonheilige: H. Jozef.
Het Gasthuis werd 20 april 1853 begonnen met drie Gasthuisnonnen uit Breda. Er kwam toen een aparte armenschool en een aparte burgerschool, die binnen het jaar weer werden gecombineerd. De zes zusters die meekwamen woonden in het weeshuis. In 1854 wilde de toenmalig pastoor een bewaarschool aan het weeshuis verbinden. Dit kwam onaangenaam over bij de Zusters van Charitas in de Kleine Kerkstraat. De slechte relatie met pastoor en regenten deden de zusters Penitenten-Recollectinnen besluiten om in 1867 terug te keren naar Roosendaal.
Op 27 mei 1859 zijn de afzonderlijke weeshuizen overgegaan onder hun respectief kerkelijk gezag.
In 1864 een lokaal voor oude mannen aangebouwd en in 1870 een lokaal voor oude en zieke vrouwen. In 1875 waren er nog 21 zusters aanwezig.
De kapel kwam tot stand na een gift van een edelmoedige weldoenster en werd gebouwd in gotische stijl en ingezegend op 12 september 1865. Ook het orgel was een gift van weldoeners.
De zusters Penitenten - Recollectinen van Roosendaal bedienden in 1874 nog steeds het Weeshuis, en de zusters van Charitas het Gasthuis. De nieuwe bisschop van Breda Henricus van Beek gaf te kennen dat het beter was het onderwijs aan de Penitenten - Recollectinen over te laten en de zusters Charitas zich enkel te wijden aan de verpleging van zieken en het verzorgen van ouden van dagen. In maart 1875 geschiede.
De zusters Penitenten- Recollectinen hebben het weeshuis bediend tot in de zomer van 1867. De bepalingen van de Regenten maakten het erg moeilijk voor de zusters. De arme- en bewaarscholen gingen heel goed. Door veel moeilijkheden en ruzie met de regenten vertrokken de zusters.
Wie moest hen opvolgen? Aan de Steenbergse gasthuiszusters werd niet gedacht, omdat die geen onderwijsbevoegdheid hadden. Maar de zusters van Dongen waren genegen om het bestuur van het Weeshuis op zich te nemen. Op 21 oktober 1867 namen ze hen ook daadwerkelijk over (zie Zrs van Dongen).

Bronvermelding van het (kerk)gebouw

Boeken
Eekelen, Frans van: Het gasthuis van Steenbergen; Jaarboek Heemkundekring "De Steenen Kamer" (2016)79-82*
Jespers, Frans: repertorium van orgels en orgelmakers in Noord-Brabant tot omstreeks (1900)283, het Noordbrabants Genootschap 1983
Slokkers, Con: gegevens over Steenbergen 2010
Tijdschriften en andere uitgaves
erfgoedcentrum Nederlands Kloosterleven

Orgel locaties

Naam gebouw Plaats Periode
Gasthuis - Armenweeshuis Steenbergen -

Orgelhistorie

b: 1545 ??
b: mr Ysebrand Claassen, Breda 1555
het orgel is op 25 juni 1555 geleverd
r: Ph. Bureau 1566; herstelling van de Holpijp 3
b: 1879 voor de nieuwe Gasthuiskapel
(wellicht het orgel dat via de Paters Lazaristen van Wernhoutsburg in 1975 in de RK kerk H Franciscus te ROOSENDAAL terecht kwam en later in Welberg ??) (zie daar)
o: Steenbergen RK kapel Zrs Franciscanessen van het RK Weeshuis
r: Gebrs Vermeulen, Weert, maart 1933; schoonmaken, intoneren en stemmen: het register Melophone werd vervangen door Bourdon 8 bas, Viola di Gamba veranderd in Voix Celeste c1- c3, Prestant 4 maakte plaats voor Aeoline 8, electrische windmachine; M I: Man 7

Dispositie

-

Geen
foto
beschikbaar

Bronvermelding van bovenstaand orgel

Boeken
Geen informatie aanwezig
Tijdschriften en andere uitgaves
Geen informatie aanwezig
Laatste update: 2018-10-06 11:29:33