Hervormde kerk Laurens en Geertruid
In gebruik
Foto: Flip Veldmans
Markt
Elfhuizen 3
Geertruidenberg
Gemeente Geertruidenberg
Noord-Brabant

(Kerk)gebouw

De stad Geertruidenberg hoorde van de Middeleeuwen tot 1807 bij het graafschap Holland. Geertruidenberg is vernoemd naar de heilige Gertrudis, de in 664 gestorven abdis van het klooster in Nijvel, volgens de legende zou de heilige Geertruide ± 660 een houten kapel hebben gesticht.
Aanvankelijk stond er aan het eind van de 11e eeuw een romaanse kerk van tufsteen.
Omstreeks 1200 vond er een zuidwaatse uitbreiding van het schip plaats.
Als tweede uitbreiding volgde een torencontructie tegen de westmuur, doch eerst in 1315 werd met de bouw van een toren aangevangen, gebouwd in grauwe baksteen.
De kerk is in 1310 verheffen tot kapittelkerk.
In 1325 vond de bouw van de noordelijke zijbeuk plaats.
Het schip werd van de zijbeuken gescheiden door een aantal kolommen en spitsbogen.
Bouw van toren en noordelijke zijbeuk waren vóór het midden van de 14e eeuw klaar.
In het oostelijke deel van de nieuwe zijbeuk was een kapel de "Oude Lieve Vrouwe-kapel", aan de westzijde van de noorderbeuk de doopkapel.
Verlenging zuidelijke zijbeuk en verhoging middenschip ± 1325, in 1375 overspannen door gemetselde stenen kruisgewelven.
Het tufstenen koor werd afgebroken, de zeer diep uitgegraven crypt vormde de onderbouw van het huidige koor.
In 1420 bouwwerkzaamheden aan het koor en de kapel verstoord door de verwoesting door de Dordtenaren (belegering en inname van de stad), de Sint Geertruidskerk ging in vlammen op.
De crypte bleek nog in aanbouw te zijn, de laat-gotische crypte is in bouwkundig opzicht een meerwaardigheid.
Na de brand werd de crypten immer voltooid.
De verwoeste stenen gewelven boven middenbeuk, zuiderbeuk en zuiderdwarspand werden vervangen door houten tongewelven. De toren werd vanaf de eerste geleding weer opgebouwd.
± 1500 is het noorderdwarspand voltooid, en daarna de noorderzijbeuk.
Hallenkerk met drie hoge beuken met mooie houten gewelven, ieder met een afzonderlijk spits dak. De kerk was eertijds een Kanunnikenkerk, het dak van het koor steekt aanmerkelijk boven het dak van het schip uit.
De kerk werd door de troepen van prins Willem van Oranje op 31 augustus 1573 bezet.
Op 8 september 1573 eerste protestante godsdienstoefening in de kerk.
Op 10 april 1583 werd de kerk weer voor de RK eredienst ingericht.
Op 25 juni 1583 werd de kerk opnieuw voor de protestantse eredienst in gebruik genomen.
De toren werd in 1593 beschoten door prins Maurits, het bovenste gedeelte stortte op de oostelijke kerkmuur van het schip.
De toren werd slechts provisorisch gedicht.
In 1593 werd de stad door de troepen van Prins Willem I van Oranje veroverd.
Fraaie rouwborden en vier grote wandborden, drie zijn uniek door de bijbelteksten, kort na de overgang naar het protestante geloof aangebracht.
Restauratie toren in 1768, het bovenste gedeelte werd afgebroken en de toren kreeg zijn huidige vorm. Ook het klokkenspel verdween.
De preekstoel en de kerkeraadsbanken zijn in 1778 gemaakt door Jan Spruijt.
In de nacht van 17 maart 1793 werden Franse troepen in de kerk gelegerd, waar zij het orgel verwoesten, gestoelten en banken afbraken en vuren aanschoken zodat grafzerken in stukken sprongen.
Het interieur is zo zwaar beschadigd dat er maanden geen kerkdiensten gehouden kunnen worden
Een scheidingsmuur werd tussen schip en dwarspand gebouwd. Vervanging van de noordbeuk en de bouw van het noordertransept.
In 1817 werd de dwarsbeuk en het koor van het schip gescheiden door een muur.
Op 25 april 1809 gaf koning Lodewijk Napoleon 2000 gulden voor herstelling van de kerk.
In de 19e eeuw werd de kapel naast het koor afgebroken.
Drie grafmonumenten, grootste opgericht ter gedachtenis aan J.A. Zoutman, schout-bij-nacht en bekend van de Slag bij de Doggersbank (1781). De andere twee zijn opgericht voor twee stadscommandanten uit de 17e eeuw.
's Winters diensten in het door een glazen wand afgeschermd gedeelte.
De preekstoel staat op de fundamenten van een oude traptoren.
In 1876/77 werden onder leiding van architect J. Gosschalk de goten en daken hersteld.
Ingrijpende restauratie van de toren in 1885.
In 1895 werd de crypte gedeeltelijk uitgegraven en weer toegangelijk gemaakt.
Kerkrestauratie in 1955/59 onder leiding van de architecten B. van Bilderbeek en C.C. Basters. Resten van de oorspronkelijke tufstenen zijmuur zijn tijdens de restauratie in de pilaren teruggevonden.
In 1973 restauratie van de herdenkings- en rouwborden.
Aan deze monumentale kerk wordt ± 1985 een zeer uitvoerige restauratie uitgevoerd die vele jaren in beslag zal nemen. Het geheel staat onder leiding van de architect ir. J. de Vries te Dordrecht.
In 1989 worden het koor en de crypte gerestaureerd, men hoopt in 1990 klaar te zijn. De toren staat nog steeds in de steigers in afwachting van herstel.
Tweede fase restauratie ± 1990/93 onder leiding van de architecten C.C. Basters en ir J. de Vries.
In het westelijke deel van de Noorderbeuk is een zgn. winterkerk gebouwd.
PKN-kerk
De protestantse gemeente Raamsdonk – Raamsdonksveer en de hervormde gemeente Geertruidenberg zijn gefuseerd tot de protestantse gemeente Geertruidenberg (PKN). Op 24 september 2017 gingen beide predikanten voor in een dienst waarin de akte van vereniging werd ondertekend.
De voorbereidingen begonnen in 2012. Centrale kerk is de Emmakerk in Raamsdonksveer mede omdat de historische Gertrudiskerk in Geertruidenberg te duur is in gebruik.

Bronvermelding van het (kerk)gebouw

Boeken
Gregoir, Edouard Georges Jacques (1822-1890): Historique de la facture et des facteurs d'orgues, Antwerpen (1865)209
Harst, Hans van der: langs nederlandse orgels IV 40, uitgave Bosch & Keuning te Baarn
Jespers, Frans & Sleuwen, Ad van: tot roem van zijn makers (1978)25 26 28 30 31 35 36 39 44 48 98 103-106 175 182 192 194 197 afb. 19* 32* 33* 56*
Jespers, Frans: Sieur Jacobus Zeemans - d'Hüskes nummer 23 13(1992)18 47
Jespers, Frans: brabants orgelbezit (1975)16 17*, prov. genootschap van kunsten en wetenschappen in Noord-Brabant
Jespers, Frans: repertorium van orgels en orgelmakers in Noord-Brabant tot omstreeks (1900)94-95 aanv I 175, het Noordbrabants Genootschap 1983
Nijnatten, Ton van: kerken in het bisdom breda 058a*
Tijdschriften en andere uitgaves
brabants heem jg XXIV nr 4 pag 78-79 82-83
brabants orgelrijkdom (2010)49, uitgave brabantse orgelfederatie
contactbrief voor kerkenverzamelaars 20(1988)23, 22(1989)27, 122(2018)18
de Mixtuur 22(1977)472 479 488, 34(1981)122 129, 43(1983)529, 52(1986)56
de Orgelvriend 1(1978)5, 8(1983)4-6****
het Orgel 1(1976)10-16, 1(1982)4, 6(1983)198
kerkepadgids (1985)63-64*
orgelmaker van Hirtum 10-11

Orgel locaties

Naam gebouw Plaats Periode
Hervormde kerk Laurens en Geertruid Geertruidenberg -

Orgelhistorie

b: 1569
r: Jan Roose 1585
r: Hendrich Metzker 1683/84; Rugpositief, nieuwe windlade
r: Gerrit van Giessen, Sprang 1707
- de restauratie werd beoordeeld door Jacob Zeemans en Govert Cousijns op 30 september 1707
- het orgel is aan het eind van de 18e eeuw verschillende malen gestemd door Nicolaas van Hirtum
- in de nacht van 17 maart 1793 werden Franse troepen in de kerk gelegerd, waar zij het orgel verwoesten
b: Johann Heinrich Hartmann Bätz 1750/51 voor HEUSDEN Waalse kerk; M I ap: Man 9
o/r: P. Welter, Geertruidenberg 1817/18; M I ap: Man 8
inwijding orgel op zondag 28 juni 1818
o: MIDDELHARNIS Ned Hervormde kerk J.J. Vollebregt & Zn., 's Hertogenbosch 1861; M I ap: Man 10
b: J.J. Vollebregt & Zn., 's Hertogenbosch 1861; met twee spaanbalgen van het Bätz-orgel; M I ap: Man 10; met oude balgen
- het orgel werd gekeurd door organist Broers van de Grote kerk van Heusden
ingebruikname op zondag 3 november 1861
r: G.J. van Dungen, Amsterdam 1912; grondig herstel, Quint 3 werd Aeoline 8 vanaf cº
r: J.L. van den Heuvel, Dordrecht 1976; schoonmaakbeurt; M I ap: Man 10
r: Gebrs. Vermeulen, Weert 1982/83; orgel in oorspronkelijke toestand teruggebracht; M I ap: 10
adviseurs: F. Jespers, J. Jongepier en O.B. Wiersma namens Monumentenzorg
in de kerstnachtdienst werd het orgel weer voor het eerst bespeeld. Het orgel is op 3 juni 1983 in gebruik genomen met een bespeling door Jan Jongepier
r: Hans van Rossum, Wijk en Aalburg 2010 ??; vrij pedaal

Dispositie

1751 (Bätz):
Manuaal C-c3
Prestant 8, Holpijp 8, Octaaf 4, Roerfluit 4, Quint 3, Super Octaaf 2, Waltfluit 2, Cornet IV discant, Mixtuur III-IV, Tremblant
Pedaal
aangehangen
twee blaasbalgen
 
1834 (volgens A.P.G. de Waal):
Manuaal
Prestant 8, Holpijp 8, Octaaf 4, Fluit 4, Quint 3, Octaaf 2, Woudfluit 2, Mixtuur III-IV
Pedaal
aangehangen
Twee blaasbalgen
 
1861 (Vollebregt):
Manuaal C-f3
Bourdon 16, Prestant 8, Holpijp 8, Salicionaal 8, Octaaf 4, Gedekte Fluit 4, Quint 3, Nachthoorn 2, Cornet IV discant, Trompet 8 bas/discant
Positief C-f3
gereserveerd
Pedaal C-c1
aangehangen
Ventiel
 
1976 (Vollebregt/Van den Heuvel):
Manuaal C-f3
Bourdon 16, Prestant 8, Salicionaal 8, Holpijp 8, Aeoline 8, Octaaf 4, Gedekte Fluit 4, Nachthoorn 2, Cornet IV, Trompet 8
Pedaal C-c1
aangehangen
Samenstelling Cornet 4-3 1/5-2 2/3-2
Toonhoogte 1/2 toon onder a'=440 Hz.
 
1983 (Vollebregt/Vermeulen):
Manuaal C-f3
Bourdon 16, Prestant 8, Holpijp 8, Salicinaal 8 (C-H gec. met Holpijp 8), Octaaf 4, Fluit 4, Quint 3, Nachthoorn 2, Cornet IV discant, Trompet 8 bas/discant
Pedaal C-c1
aangehangen
Ventiel
Windvoorziening: twee spaanbalgen (Bätz 1750)
Stemming: gelijkzwevend

Geen
foto
beschikbaar

Bronvermelding van bovenstaand orgel

Boeken
Geen informatie aanwezig
Tijdschriften en andere uitgaves
Geen informatie aanwezig
Laatste update: 2018-06-22 11:46:42