Hervormde Grote of Nicolaikerk
In gebruik
Foto: Roel Bouwman
Wijkstraat 32
Appingedam
Gemeente Appingedam
Groningen

(Kerk)gebouw

Appingedam wordt ook Daam of Apnkedaam genoemd
De bouw van de kerk ving aan in 1225. Eénbeukige kerk tegen een westtoren. De toren is geslechts, op de fundering staat nu een portaal.
In de volgende drie eeuwen werd de kerk uitgebouwd tot de huidige driebeukige gotische hallenkerk, de grootse kerk van de Ommelanden.
In de tweede helft van de 13e eeuw is de kerk vergroot met een dwarspand tot een kruiskerk.
Een rechthoekig gesloten koor is gebouwd in het begin van de 14e eeuw. De noord- en zuidmuur van het dwarspand zijn herkenbaar door de van de later gebouwde delen afwijkende romano-gotische koepelgewelven; een boven- en een benedenzone en kleine rondbogige vensters binnen spitsboogvormige nissen, die worden geflankeerd door siernissen en de veelhoekige koorsluiting uit het begin van de 14e eeuw. In de laatgotische periode werden hoge, brede zijbeuken en de zuidelijke kapel met gotische kruisgewelven gebouwd.
De noordelijke kapel is overdekt door een stergewelf.
De kerk kreeg dus in de 16e eeuw haar huidige vorm: driebeukige gotische hallenkerk, de romano-gotische dwarspandgevels bleven bewaard.
In het interieur vallen de 14e en 16e eeuwse gewelfschilderingen op. Tussen het koor en de zijkapellen is nog een deel van de gotische natuurstenen afscheiding aanwezig. Het sacramentshuisje is eveneens gotisch in de noordwand van het koor.
Een wapenmedaillon uit 1515 voor de hoveling Gerdt tho Dornum unde Withmunde. Zerken uit de 16e eeuw.
In de kerk zijn twee hoge banken, bestemd voor de zgn. eedgenoten (bouwmeesters, kerkvoogden, armenhuisvoogden, kluft (=wijk) meesters, schuttenrigters en een secretaris. De bank midden in de kerk was de zgn. Burgemeestersbank (voor de Borgemeesteren der Stadt Appingedam). Hierin zaten 3 of 4 burgemeesters, "gekleed (volgens de overlevering) in zwarte mantelen." De bank is 30cm. hoger dan de kansel. Hiermee wilden de burgemeesters hun heerschappij aantonen. Een tegen de westwand geplaatste herenbank draagt de wapens van burgemeester Enno Ebels en zijn vrouw Cornelia Stenhuis.
De preekstoel welks leuning met kussen panelen is versierd, bijbehorende trap, achterschot en klankbord, aan de voet een pelikaan met jongen dateert uit 1665 en is rijk voorzien van houtsnijwerk. Aan de preekstoel zit een koperen doopbekken (1795) gemaakt door de koperslager Andries Bok. Doophek, XVII en plm 1800. Koperen lezenaar en doopbekkenhouder 1792. Zerk 1548, Zerk 1569, Zerk 15 met ridderfiguur, Zerk 1579, Zerk Pimperlinck 1660, Zerk Steenhuysen-Walta 1695-1723, Zerk Ebels-Steenhuis 1747, Zerk Cleveringa-Ebels 1828. 17e eeuwse houten kist met beslag.
In 1835 is een nieuwe toren gebouwd.
Kerkrestauratie 1953.
In de toren bevindt zich een carillon van 51 klokken (Taylor 1911, Petit & Fritsen 1979/1991/2000) waarvan er drie ook als luidklok fungeren. Op 12 februari 1999 is een speeltrommel geinstalleerd in het carillon. De trommel is afkomstig uit Gorinchem en dateert uit 1935.
In 2004 waren er plannen de Nicolaïkerk een multi-culturele bestemming te gaan geven. Architect Willem van der Veen van WV Architecten te Groningen heeft een ontwerpplan gemaakt voor de aanpassing van de kerk en de omgeving, waaronder de Franse school.
De kerk is gerestaureerd en kan een dubbele functie hebben. Enerzijds is het de PKN-kerk. Maar anderzijds kan de kerk gebruikt worden voor culturele activiteiten.
Bij de vorming van de protestantse gemeente in het voorjaar van 2008 werd besloten dat de Hervormde kerk - Nicolaaskerk de PKN-kerk zou worden.
De Gereformeerde kerk blijft nog even in gebruik voor de weekse activiteiten en de aanpassing van deze kerk (zie daar).
Restauratie in 2008 van zuilen, gewelven en muren inclusief de vele muurschilderingen. Ook de keuken en de toiletblokken zijn verbeterd en gemoderniseerd. Men wil de zogenaamde Franse School slopen en er een meer functioneel gebouw neerzetten. Daarbij bleef de voorgevel van de Nicolaikerk gehandhaafd.
De voormalige Jozefkapel is ingericht als stiltecentrum. De banken in deze kapel stonden oorspronkelijk voor in de kerk.
De kerk is een rijksmonument.
Op 22 januari 2017 is een van de gerestaureerde waardevolle interieurstukken uit de Grote of Sint-Nicolaaskerk in Edam is onthuld. Het betreft het Tien Gebodenbord uit het einde van de zeventiende eeuw. Restaurateur Maurice Steemers nam de afgelopen maanden ook een rouwbord uit 1613 onder handen. Het Tien Gebodenbord moet kort na de Reformatie van 1572 besteld zijn. Zowel het beschilderde bord als de lijst stamt uit het eind van de zestiende eeuw of begin zeventiende eeuw. Tijdens de restauratie is duidelijk geworden dat er onder de huidige schildering een nog oudere tekst zit. De Grote Kerk van Edam staat hoog aangeschreven bij monumentenkenners, onder meer wegens haar 32 gebrandschilderde ramen (1602-1627), het prachtige Smit-Verhofstadtorgel en een bijzondere librije.
De kerk werd onderdeel van een opwaardering van de historische stadskern. Hiervoor heeft de gemeenteraad in 2004 de Integrale Ontwikkelingsvisie Appingedam 2030 vastgesteld onder het motto Unieke stad, schakel in de regio. Architect Willem van der Veen van WV Architecten te Groningen maakte een ontwerpplan voor de aanpassing van de kerk en de omgeving, waaronder de Franse school. Zuilen.
Nu wil men graag de z.g. Franse School slopen en een meer functioneel gebouw neerzetten. Daarbij blijft de voorgevel van de Nicolaikerk gehandhaafd.

Bronvermelding van het (kerk)gebouw

Boeken
Geen informatie aanwezig
Tijdschriften en andere uitgaves
Geen informatie aanwezig

Koororgel

Orgel locaties

Naam gebouw Plaats Periode
Hervormde Grote of Nicolaikerk Appingedam 1964 - 1965

Orgelhistorie

b: Ibe Peters Iben, Emden (D) 1783 voor SAUWERD Onstaborg; kabinetorgel M I:
- het orgel is in ± 1800 verkocht aan een herbergier in Sauwerd. Het orgel kwam later in handen van Petrus van Oeckelen
o: KLEIN WETSINGE-SAUWERD Ned Hervormde kerk Petrus van Oeckelen 1876 tot 1910
- onderhoud Petrus van Oeckelen te Groningen tot 1881
- onderhoud Jan Doornbos te Groningen vanaf 1884
o: BEDUM huisorgel particulier 1910; kabinetorgel M I:
- orgel gekocht door Derk Mulder te Uithuizen in ca. 1930
o: na 1930
- orgel verkocht aan twee antiquairs in GRONINGEN Wytze Braamhorst & T. Helperi Kimm. Tot dit compagnonschap werd ontbonden werd de bedrijfsboedel verdeeld en werd het orgel eigendom van Wytze Braamhorst
r: Hans Brink ± 1962
- het orgel werd tentoongesteld op een expositie "Oude Kunst uit Hogelandster bezit" te Appingedam
o: APPINGEDAM Ned Hervormde kerk koororgel in de trouwkapel (in tijdelijke bruikleen vanwege restauratie van het Hinsz-orgel)
disp. augustus 1964: kabinetorgel M I: Man bas 6-disc 7
o: AMERIKA Berkeley University of California 1965; kabinetorgel M I: Man bas 6-discant 7

Dispositie

1783 (Peters):
Manuaal C-d3
Gedackt 8 bas/discant, Principaal 4 bas/discant, Fluit 4 bas/discant, Quinta 3 bas/discant, Octaav 2 bas/discant, Quintadena 2 discant, Scherp 1 bas/discant, Tremulant
 
1964 (disp. augustus):
Manuaal C-d3
links
Gedact 8, Princip. 4, Fluit 4, Quinta 3, Octaav 2, Scherp I, Tremulant
rechts
Gedact 8, Quintadena 8, Princip. 4, Fluit 4, Quinta 3, Octaav 2, Scherp I
Winddruk 90 mm., later verlaagd tot ca. 68 mm.
Foto: Hans Vreeman

Bronvermelding van het koororgel

Boeken
Gierveld, dr Arend Jan: het ned. huisorgel in de 17e en 18e eeuw 327; Vereniging voor Ned. Muziekgeschiedenis 1977
Tijdschriften en andere uitgaves
de Mixtuur 57(1987)314-316**
het Orgel 2(1967)42* 45

Hoofdorgel

Orgel locaties

Naam gebouw Plaats Periode
Hervormde Grote of Nicolaikerk Appingedam -

Orgelhistorie

b: Daniël Bader, Leeuwarden 1638
- orgel voltooid door Anthonius Waelckens in 1639/40
b: Albertus Anthony Hinsz 1744, het snijwerk aan orgelkas en balustrade werd vervaardigd door Caspar Struiwig; met pijpwerk uit het vorig orgel; M II ap: Hw 12-Rw 8
Op 10 september 1744 werd het nieuwe orgel goedgekeurd
r: Wed. Henrich Hermann Freijtag 1810/11; werkzaamheden. Fluit 2 wordt gewijzigd in Rhoerfluit 2
r: Petrus van Oeckelen & Zn., Haren 1842; herstelwerkzaamheden. Nieuwe frontpijpen. De gedeelde zijvelden van de hoofdkas werden enkelvoudig gemaakt
r: Petrus van Oeckelen & Zn., Haren 1870; reparatiewerkzaamheden
r: Petrus van Oeckelen & Zn., Haren 1876; ongespecificeerde restauratiewerkzaamheden
r: Petrus van Oeckelen & Zn., Haren 1884; de windladen werden gerestaureerd en de windvoorziening werd gewijzigd. Het metalen pijpwerk van het groot octaaf van de Boiurdon 16 en de Holpijp 8 werden vervangen door houten pijpwerk. De dispositie werd gewijzigd: Hoofdwerk Cymbel III en Sifflet 1 1/2 vervangen door een Salicionaal 8 en een Quint 3, een nieuwe Trompet 8 werd geplaatst en de Cornet II wordt van de lade gehaald en opgeslagen op de orgelkas. Rugpositief: Sexquialter, Sifflet 1 1/2 en Trechterregaal werden vervangen door Viola di Gamba 8, Flute travers 8 en Klarinet 8. De Quintadena 4 werd omgewerkt tot Fluit 4
r: J. Doornbos begin 20e eeuw; reparatiewerkzaamheden. Het pedaal werd verzelfstandigd door plaatsing van een Subbas 16 op een pneumatische lade en het aanbrengen van een pedaalkoppel
- In 1953 demontage van het orgel in verband met de kerkrestauratie
- In 1965 werd het weer gedemonteerd
r: Fa. Gebr. van Vulpen, Utrecht 1967/70; restauratie en reconstructie. De situatie van 1744 was het uitgangspunt. De 19e eeuwse veranderingen werden ongedaan gemaakt, de 19e eeuwse kanalisatie met een wijziging in het hoofdkanaal bleef gehandhaafd; M II ap: Hw 12-Rw 8
adviseur Lambert Erné, terwijl C.H. Edskens was belast met het historisch onderzoek namens monumentenzorg
ingebruikname orgel op 16 december 1970 met een bespeling door Lambert Erné te Utrecht
r: Mense Ruiter 1992; verlaging van de winddruk en wijziging van de temperatuur. De kwart-sext-Cimbel van 1970 werd opgeschoven tot Terts-Cimbelwerden
r: Orgelmakerij Reil, Heerde in 2016/17; restauratie en uitbreiding: het orgel werd verzien van een zelfstandig pedaal met 4 stemmen, ingrepen uit de vorige restauratie werden gecorrigeerd
Op 10 september 2017 werd het orgel weer in gebruik genomen.

Dispositie

1788 (volgens Nicolaas Arnoldi Knock):
Manuaal
Bourdon 16, Praestant 8, Holpyp 8, Octaaf 4, Holpyp 4, Octaaf 2, Sifflet 1 1/2, Mixtuur IV bas/discant, Cymbel III, Cornet II, Trompet 8, Dulciaan 8
Rug positief
Fluit does 8, Praestant 4, Quintadeen 4, Super Octaaf 2, Fluit 2, Sifflet 1 1/2, Sexquialter II, Tregter Regaal 8
Pedaal
aangehangen
Afsluiting manuaal en Rug Positief, Tremulant
 
1970 (Hinsz/Van Vulpen):
Manuaal (I) C-c3
Bourdon 16, Prestant 8, Holfluit 8, Octaav 4, Holpyp 4, Octaav 2, Quint 1 1/2, Mixtuur IV bas, Mixtuur V-VI discant, Cimbel III, Trompet 8, Dulciaan 8, Cornet 2 bas (C-d1), Tremulant
Rugpositiv (II) C-c3
Fluitduis 8, Prestant 4, Quintadena 4, Superoctaav 2, Fluit 2, Siflet 1 1/2, Sexquialter II-III, Tregterregaal 8
Pedaal C-d1
Aangehangen
Schuifkoppel (drukkoppel) II-I (werkt door verschuiving van het bovenklavier)
Tremulant (over het gehele werk)
De bas/discant-deling van de Mixtuur ligt tussen bº en c1
Afsl. ventyl tot Manuaal, Afsl. ventyl tot Rugpositiv
Temperatuur: Young (1/6 komma). Toonhoogte: ± 20 cents boven normaal (a1 = ca. 450 Hz.). Windvoorziening: drie spaanbalgen (1744). Winddruk: 72 mm. waterkolom
Foto: Piet Bron

Bronvermelding van het hoofdorgel

Boeken
Dorgelo, Wim; De Groninger orgelmaker Albertus Anthoni Hinsz (1704-1785)10
Gierveld, dr Arend Jan: 250 jaar Hinsz-orgel Leens 22* 23 24 25 29 35 38 58 59
Gregoir, Edouard Georges Jacques (1822-1890): Historique de la facture et des facteurs d'orgues, Antwerpen (1865)45 191 246 250 289
Knock, Nicolaes Arnoldi: aantekeningen bij disposities kerkorgelen van J. Hess, vervolgd en bijgevoegd door George Hendrikus Broekhuyzen Sr. en Jan Zwart, Kampen (1973)26
Knock, Nicolaes Arnoldi: dispositien der merkwaardigste kerk-orgelen (1788)32
Luteijn, A.C.M.: de orgelpijp uit 41*; bosch & keuning, baarn 1976
Oost/Wisgerhof: er staat een orgel 12
Steensma: langs de oude groninger kerken 108-109 foto's 72* 73* 74* 80*
Talstra, Frans: langs nederlandse orgels I 19 22 23 24 26, uitgave Bosch & Keuning te Baarn
Tillema: foto A 28*, de Mixtuur Schagen
Vlagsma: de Friese orgels (1500-1750)125 180 271, Fryske Akademy Leeuwarden 2003
Tijdschriften en andere uitgaves
contactbrief voor kerkenverzamelaars 42(1999)20, 53(2005)18, 54(2005)14, 59(2008)18, 65(2011)17, 67(2012)18, 119(2011)4, 122(2018)1
de Mixtuur 39(1982)359, 40(1982)375, 58(1987)354
de Orgelvriend 12(1974)1* 14
het Orgel 1(1965)35, 5(1967)125, 11(1967)280, 5(1969)122, 1(1971)11, 3(1971)97-98 99* 103-104, 2(1974)49
het Orgelblad III(1960)15
kerkepadgids (1985)57*

Koororgel

Orgel locaties

Naam gebouw Plaats Periode
Hervormde Grote of Nicolaikerk Appingedam -

Orgelhistorie

b: Pels & van Leeuwen, Alkmaar 1970 voor M.J. van Meurs te Oldeholtpade. Het snijwerk is uitgevoerd door Ter Reegen te Veendam naar ontwerp van mevr. Van Meurs. Een aanpassing aan het oorspronkelijke concept is het plaatsen van deurtjes. Om de Prestant 2 in het front bij gesloten deurtjes ook te laten klinken zijn de pijpen achterstevoren geplaatst, en voorzien van geschilderde schijn-labia; Fugato M I ap: Man 4
o: 2011; door zoon Van Meurs overgedaan aan de Nicolaikerk, alwaar het op in de trouwkapel van de kerk is geplaatst; Fugato M I ap: Man 4

Dispositie

1970 (Pels & van Leeuwen):
Manuaal C-f3
Gedekt 8, Roerfluit 4, Prestant 2, Larigot 1 1/3
Pedaal C-d1
Aangehangen
Foto: Jaap van Oord

Bronvermelding van het koororgel

Boeken
-
Tijdschriften en andere uitgaves
-
Laatste update: 2018-10-24 09:43:12