Hervormde kerk - Der Aa-kerk - Onze Lieve Vrouw of St Nicolaas hoofdorgel
In gebruik
Foto: Maria Veldmans
A-Kerkhof 2
Groningen
Gemeente Groningen
Groningen

(Kerk)gebouw

Kapel gebouwd in 1247; een romano-gotische kapel. De middeleeuwse,aan Maria en Nicolaas gewijde kapel kreeg door verbouwingen in de 15e eeuw de bakstenen kruiskerkvorm en in de 16e eeuw haar huidige gedaante.
(In 1452 (1450) kwam een hoog gotisch koor, daarna is het dwarspand verhoogd en hoge en brede zijbeuken. Schip en zijbeuken van 1475-1500 met één travee verlengd. De toren kwam binnen de kerk te liggen.
Bij het beleg van Groningen in 1594 werd de kerk tweemaal getroffen bij bombardementen.
In 1671 werd een deel van de kerk verwoest door brand na blikseminslag en instorting van de toren. Met voortvarendheid werd de kerk hersteld tot een barokkerk,
Abraham de Kock ontwierp de nieuwe toren, die in 1675 gereed kwam.
In 1710 stortte de gebrekkig herstelde toren opnieuw in. Roelof Germelinck, architect te Amsterdam, ontwiep een nieuwe toren. De houten torenbekroning werd uitgevoerd naar ontwerp van stadsbouwmeester Allert Meijer. De 70 m. hoge toren dateert uit 1718 en biedt plaats aan een origineel driegelui, besº, d1 en f1 van klokkengieter J. Crans uit 1714.
In het interieur vallen de rijk gesneden kansel uit 1672, het imposante raadsgestoelte uit 1754 en de fraaie gewelfschilderingen op. Twee magistraatbanken uit de 17e eeuw.
De preekkerk is door houten wanden afgescheiden van het koor met omgang.
In 'trope l'oeil' op hout geschilderde draperie komen in Groningen, Midwolda, Noordbroek en Hornhuizen voor.
Door achterstallig onderhoud was de kerk in de zeventiger jaren zo bouwvallig geworden dat het niet meer veilig was om er naar binnen te gaan.
Een restauratie begon in 1975 en duurde tot 1983/85. Voor de eredienst zal de kerk niet meer worden gebruikt, maar het gebouw krijgt een culturele bestemming.
De restauratie is in 1982 gestaakt. Een plan om het gebouw een dependance van het Groninger Museum - na interieurwijzigingen - te maken stuitte op veel weerstand. Het plan werd ingetrokken De kerk werd overgedragen aan de Stichting Oude Groninger Kerken (SOGK) en de restauratie werd voltooid.
De kerk is op 29 oktober 1987 overgedragen aan de Stichting Der Aa-kerk, een "dochterstichting" van de Stichting Oude Groninger Kerken.
Er werd ook een budget beschikbaar gesteld om het binnenwerk van het Schnitger-orgel te herplaatsen, zonder ingrijpende restauratie.
Door het verwijderen van de grote glazen scheidingswand tussen transept en koor is de kerk aanzienlijk vergroot.
In november 2005 is begonnen met de restauratie van de kapconstructie en het pleisterwerk.
Na een ingrijpende restauratie en opknapbeurt in 2006/07 is op zaterdag 16 juni 2007 de kerk officieel weer in gebruik genomen. De kerk heeft een culturele bestemming..
Het Groninger Klokkenluiders Gilde bestond in 2008 25 jaar. Er zijn plannen ter gelegenheid daarvan het aantal luidklokken in de Aa-toren van drie uit te breiden naar zeven.

Bronvermelding van het (kerk)gebouw

Boeken
Geen informatie aanwezig
Tijdschriften en andere uitgaves
Geen informatie aanwezig

Hoofdorgel

Orgel locaties

Naam gebouw Plaats Periode
Hervormde kerk - Der Aa-kerk - Onze Lieve Vrouw of St Nicolaas hoofdorgel Groningen -

Orgelhistorie

b: 1475 tegen de oostwand van het zuidertransept
b: Hw 16e eeuw, Rw 17e eeuw
r: Andreas de Mare 1558/60; verbouwing
b: Theodorus Faber 1654/59 tegen de torenwand
- Faber stief in 1659 na een slepende ziekte, er was veel geld betaald, maar geen orgel voorhanden. Aan Andreas de Mare werd opgedragen het werk af te maken, maar ook hij bracht weinig tot stand
het orgel werd voltooid door Jacobus Galtusz. Hagerbeer, Amsterdam 1663/67 (1662)
b: Arp Schnitger 1694/97, orgelkassen vervaardigd door Allart Meijer; tijdens de bouw voegde Schnitger nog een extra Borstwerk met 6 registers aan het geheel toe, het Borstwerk was gekoppeld aan het Bovenmanuaal; M III vp: Hw 9-Rw 9-Bov 9-Borstw 6-Ped 8
- de opdracht werd ontvangen op 17 april 1694, het orgel kwam op 5 maart 1697 gereed
het orgel werd geëxmineerd door de organisten Evert Havercamp te Amsterdam, Johann Eitzen te Bremen en Petrus Havingha te Groningen
- door een brand in de nacht van 1 op 2 mei 1671, veroorzaakt door blikseminslag, werd het orgel verwoest na het instorten van de toren
- Van 1710 tot 1815 was er in de kerk geen orgel
b: Arp Schnitger (1648-1719), gebouwd in 1700/02 voor GRONINGEN Academie of Broerekerk (bij het Francisanerklooster), Allert Meijer maakte de orgelkassen; het snijwerk werd door Jan de Rijk gemaakt; met enkele registers uit het oude orgel; M III vp: Hw 9-Rw 8-Borstw 6-Ped 8
r: Matthias Amoor, Groningen 1728
r: Matthais Amoor, Groningen 1738; reparatie
r: Albertus Anthony Hinsz, Groningen 1756; koppel tussen Manuaal en Rugpositief aangebracht
r: Albertus Anthony Hinsz, Groningen 1761
r: Albertus Anthony Hinsz, Groningen 1783/84; houten beschot aangebracht achter de deuren van het Borstwerk, omdat de organist het Borstwerk te luid vond (het beschot werd in de jaren 1950 verwijderd); M III vp: Hw 9-Rw 10-Borstw 6-Ped 8
- Franz Caspar Schnitger jr. en H.H. Freytag; onderhoud
- bij de herverdeling van de kerkgebouwen tussen RK en protestanten gaf koning Willem I op 23 september 1814 opdracht het orgel te verplaatsen naar de Der Aa-kerk
o/r: Johan Wilhelm Timpe, Groningen 1814/16 (1815) naar de Aa-kerk; het uiterlijk werd aangepast aan de nieuwe standplaats: nieuwe bekroningen van Matthijs Walles, onderkas verbreed, onder de zijtorens door Walles nieuwe gesneden atlanten gemaakt, ruimte tussen de beide kassen verkleint (de organist zit nu beklemd tussen klaviatuur en achterwand Rugpositief). Borstwerk door een nieuw Bovenwerk met 8 registers vervangen
de overplaatsing is op 23 januari 1815 opgedragen werd
r: Johan Wilhelm Timpe, Groningen 1830 naar bestek van P. van Oeckelen;.Het orgel onderging belangrijke wijzigingen: het Borstwerk werd verwijderd en een Bovenwerk werd aangebracht
r: P. van Oeckelen, Groningen 1848; Tremulant verwijderd
r: P. van Oeckelen, Groningen 1857/58; wijzigingen: nieuwe windlade voor het Manuaal, aanvullingsladen voor het Pedaal met 3 nieuwe registrers. De tonen Cis en Dis bijgeplaatst. Klavieren en registerknoppen vernieuwd. De 6 oude spaanbalgen werden naar de toren overgebracht
- onderhoud Jan en Klaas Doornbos te Groningen
r: Jan en Klaas Doornbos, Groningen 1909; reparaties en kleine wijzigingen
r: Jan en Klaas Doornbos, Groningen 1919; spaanbalgen vervangen door een magazijnbalg
r: Jan en Klaas Doornbos, Groningen 1924; zwelkast om het Bovenwerk, Voix Celeste op een pneumatische lade
r: Jan en Klaas Doornbos, Groningen 1935; nieuwe Bazuin 16 op pneumatische laden, nieuwe Pedaal-Mixtuur
r: Jan en Klaas Doornbos, Groningen 1939; Quint 6 op het Manuaal vervangen door een Nasard 3
r: Jan en Klaas Doornbos, Groningen 1946; op het Bovenwerk een Quintfluit 1 1/3; M III vp: Hw 13-Rw 10-Bov 9-Ped 11
r: Jan en Klaas Doornbos, Groningen 1952; Terts Rugpositief opgeschoven tot Sifflet 1 1/2, pneumatische Tremulant aangebracht
r: Mense Ruiter, Groningen 1959; Quintfluit Bovenwerk veranderd in Flageolet 1
- in 1975 werd begonnen met de restauratie, maar in 1983 gestaakt
- in 1977 werd het orgel door Jürgen Ahrend gedeeltelijk gedemonteerd, omdat de kerk in deplorabele toestand verkeerde
- in 1987 zijn plannen gemaakt om te komen tot de voltooïng van de orgelrestauratie
o/r: Fa. Gebr. Reil te Heerde 1989/90; orgel herplaatst na de kerkrestauratie, grondige schoonmaking, elektriciteitsvoorziening vernieuwd, mechanieken weer betrouwbaar gemaakt. Windladen van Schitger (Rw en Pedaal) gerestaureerd, windladen van Bovenwerk (Timpe) en Hoofdwerk (Van Oeckelen) gerepareerd, pijpwerk slechts herplaatst; M III vp: Hw 16-Rugpos 10-Bov 8-Ped 11
hoofdadviseur Klaas Bolt en mede-adviseurs Stef Tuinstra en Harald Vogel
ingebruikneming orgel op vrijdag 8 juni 1990 met een bespeling door Harald Vogel en Stef Tuinstra
r: in 1991 is de lege orgelkas met enkele frontpijpen, gerestaureerd en aangevuld met nieuwe pijpen door de Fa. Bakker & Timmenga, Leeuwarden
adviseur Aart van Beek
- eind december 1996 is het laatste orgelconcert gegeven. Na 14 jaar stilzwijgen voltooide Orgelmakerij Gebr. Reil in 2011 een conserverende restauratie
- Het restauratieplan werd geschreven door Rudi van Straten
r: Orgelmakerij Reil, Heerde 1997 tot 2011, met behulp van de achterstandsregeling Brim; M III vp: Hw 13-Rw 10-Borstw 8-Ped 9
adviseurs Peter van Dijk en de rijksconsulenten Rudi van Straten en Wim Diepenhorst (Brrm-project)
ingebruikname orgel op vrijdag 14 oktober 2011 met een bespeling door organist Peter Westerbrink. Het orgel had 14 jaar

Dispositie

1560 (De Mare):
Hauptwerk
Bordun 16, Prinzipal 8, Bärflöte 8 (Gemshorn), Quintadena 8, Oktave 4, Quinte 2 2/3, Gemshorn 2, Mixtur X-XXI 2, Zimbel III, Trompete 8, Krummhorn 8
Rückpositiv
Quintadena 16, Prinzipal 8, Hohlpfeife 8, Oktave 4, Querflöte 4, Nasat 2 2/3, Superoktave 2, Sifflöte 1, Kornett IV-V, Scharf V-XX, Rankettregal 16, Regal 8, Tremulant
Brustwerk
Gedack 8, Prinzipal 4, Offenflöte 4, Hohlpfeife 4, Oktave 2, Offenquinte 1 1/3, Mixtur III-VI, Sesquialter II-III, Vox humana 8, Tremulant
Pedal
Prinzipal 16, Oktave 8, Oktave 4, Mixtur VI-IX, Trompete 16, Posaune 8, Kinderbass 2, Ranket 1
Trommel, Nachtigall
 
1697 (Schnitger):
Manuaal
Praestant 16, Octaaf 8, Roerfluit 8, Octaaf 4, Holfluit 4, Superoctaaf 2, Ruispijp II, Mixtuur VI-VIII
Rugpositief
Praestant 8, Gedekt 8, Quintadena 8, Octaaf 4, Woudfluit 2, Quint 1 1/2, Sesquialtera II, Mixtuur IV-VI, Dulciaan 8, Tremulant
Bovenwerk
Praestant 8, Holpijp 8, Salicet 8, Octaaf 4, Nasard 3, Sesquialtera II, Mixtuur IV-VI, Trompet 8, Vox Humana 8, Tremulant
Borstwerk
6 registers (dispositie onbekend)
Pedaal
Praestant 16, Octaaf 8, Octaaf 4, Mixtuur IV-VI, Bazuin 16, Trompet 8, Schalmeij 4, Cornet 2
 
1702 (Schnitger volgens Nicolaas Arnoldi Knock):
Manuaal
Praest. 16, Praest. 8. Holp. 8, Octaaf 4, Quint 3, Octaaf 2, Mixt. IV-V-VI, Trompet 8, Voxhum. 8
Rug-Positief
Quintad. 16, Praest. 8, Gedakt 8, Fluit 4, Quint 1 1/2, Fluit 1, Scherp, Sexquialt., Dulciaan 8
Borstwerk
Ged. 8, Fluit 4, Octaaf 2, Quint 1 1/2, Sexquialt., Scherp
Pedaal
Bourd. 16, Praest. 8, Octaaf 4, Mixt. IV-V-VI, Bazuin 16, Trompet 8, Trompet 4, Cornet 2
2 Koppelingen, 1 voor het Manuaal, 1 voor het Borstwerk, kunnen derhalven alle 3 aan één gekoppeld worden
2 Tremulanten. 4 Ventylen. 1 Windlossing.
6 Blaasbalgen.
 
1990 (Schnitger/Reil):
Manuaal (II) C-c3
Praestant 16, Bourdon 16 discant, Octaaf 8, Holpijp 8, Salicionaal 8, Octaaf 4, Nachthoorn 4, Nasard 3, Octaaf 2, Cornet V discant, Mixtuur III-V, Trompet 16, Trompet 8
Rugpositief (I) C D E F G A-c3
Quintadeen 16, Praestant 8, Gedekt 8, Octaaf 4, Roerfluit 4, Gemshoorn 2, Sifflet 1 1/3, Scherp IV-V, Trompet 8, Dulciaan 8
Bovenwerk (III) C-c3
Praestant 8, Viola di Gamba 8, Holfluit 8, Octaaf 4, Fluit 4, Fluit 2, Flageolet 1, Clarinet 8
Pedaal C D E-d1
Bourdon 16, Subbas 16, Praestant 8, Quint 10 2/3, Holpijp 8, Octaaf 4, Mixtuur IV-V (geen pijpwerk aanwezig), Bazuin 16, Trompet 8, Trompet 4, lege plaats voor Cornet 2
Trekkoppel Manuaal-Rugpositief (bas/discant), Trekkoppel Manuaal-Boverwerk (bas/discant), trekkoppel Pedaal-Rugpositief
Tremulant (pneumatisch), Vier afsluitingen
Toonhoogte gis1 = 446 Hz. bij 10º C., Evenredig zwevende stemming, Winddruk 76 mm.
Calcantenschel (nog in werking)
Foto: Hans Vreeman

Bronvermelding van het hoofdorgel

Boeken
Bouman, mr A.: Nederland Orgelland 65* afb IV-4, uitgave Spruyt, van Mantgem & de Does, Leiden 1964
Bouman, mr A.: orgels in Nederland (1943)50 56 foto 26*; uitgave Allert de Lange, Amsterdam 1943
Gierveld, dr Arend Jan: 250 jaar Hinsz-orgel Leens 57
Gregoir, Edouard Georges Jacques (1822-1890): Historique de la facture et des facteurs d'orgues, Antwerpen (1865)131 165 166
Holthuis: van Oeckelen 8
Jongepier, Jan: langs nederlandse orgels III 23, uitgave Bosch & Keuning te Baarn
Kriek/Zandt: Organum Novum 8
Oost/Wisgerhof: er staat een orgel 10 14 88
Steensma: langs de oude Groninger kerken 12-13 (foto's 6* 7*)
Talstra, Frans: langs nederlandse orgels I 10 11 14 20 22 24 27 28 29 33 34 49 95* 100*, uitgave Bosch & Keuning te Baarn
Tijdschriften en andere uitgaves
brochure orgelhistorie in Groningen; Stichting Groningen Orgelland*
contactbrief voor kerkenverzamelaars 10(1983)20, 14(1985)19, 15(1986)22, 18(1987)12, 19(1988)13, 23(1990)13, 24(1990)15, 37(1997)18, 55(2006)19, 58(2007)18, 61(2009)17
de Mixtuur 3(1971)41, 16(1975)325, 34(1981)131, 35(1981)198, 54(1986)161-163** 201, 65(1990)246, 71(1992)605-606*, 76(1994)843-844*, 78(1994)936-937
de Orgelvriend 9(1978)15, 5(1979)1* 5-7**, 12(1979)10-13**
de nagelaten geschriften van de orgelmaker Arp Schnitger (1968)11 12 15 41 42* 55 56* 71
folder Schnitgers Droom: heringebruikname van het orgel van de Der Aa-kerk vanaf 14 oktober (2011)6 foto's*
groninger orgelagenda (2010)17-18 19, (2011)5 binnenblad (4 foto's*)
het Orgel 2(1953)front-pagina*, 3(1955)22-23*, 5(1958)70, 3(1959)59* 63-64, 10(1974)343-344, 9(1976)275, 10(1976)325, 4(1989)139-141*, 7/8(1990)357, 10(1990)419-432 (12 foto's)*, 3(1995)100-101*
het Orgelblad III(1960)16, IV(1961)109-110*
kerkepadgids (1982)32-33*
Laatste update: 2018-08-01 11:03:04