Hervormde Grote of Maartenskerk
In gebruik
Foto: Fotokaart
Kerkplein 1
Zaltbommel
Gemeente Zaltbommel
Gelderland

(Kerk)gebouw

Kerk gebouwd in de 11e eeuw.
De kerk is in 1303 tot kapittelkerk verheven.
In 1303 is begonnen met de bouw van het bakstenen koor. Een driebeukig hallenschip sloot op het koor aan.
In de 15e eeuw is het schip door het huidige basilicale schip vervangen. Nederrijnse laat-gotiek, middenschip met een lichtbeuk, vensterbanktriforium, beschilderde kruisrib- en netgewelven en veelhoekig gesloten zijbeuken.
Op de kerkvloer veel grafzerken, daterend uit de 15e tot en met de 18e eeuw.
De grafsteen van de familie Rinck toont een indrukwekkende reeks namen en een fraai familiewapen.
Zeer fraaie toren, vier forse natuurstenen geledingen, overhoekse steunberen. De beruchte spits die de toren sierde heeft ooit op het water gedreven. Een brand was de oorzaak van haar definitieve verdwijning. De torenkop is stomp sinds 1696.
Ten noorden van de toren de voormalige doopkapel. Aan de zuidzijde het knekelhuis en de Van Rossum- en Van Balverenkapel.
Muur- en gewelfschilderingen uit de 16e eeuw. In de 16e eeuw telde de kerk meer dan 20 altaren.
Preekstoel uit 1678 van de Bossche schrijnwerker Dirck van Loon.Het doophek is uit ± 1600. Resten van het laat-gotische koorgestoelte uit begin van de 15e eeuw.
Restauratie toren in 1908/17.
Restauratie kerk in 1937/48.
Eind 1944 voorzagen de Duitse bezetters de toren van een springlading en dreigen deze op te blazen.
Restauratie kerk 1978 tot 1985 onder leiding van architect Hoogevest.
Aan de koorzijde een plastiek uit 1983 van Jet Stikkers
Op 20 september 1985 heeft prins Claus de geheel gerestaureerde kerk geopend. De kerk is vrijwel geheel teruggebracht in de oorspronkelijke middeleeuwse staat. Ook zijn gewelfschilderingen te voorschijn gekomen. De torenspits is niet in oorspronkelijke staat hersteld. Het fraaie noorderportaal werd aan de hand van oude tekeningen in de oude situatie hersteld.
PKN-kerk.
In het koor is de omstreden winterkerk: een moderne oplossing van het stookkostenprobleem.

Bronvermelding van het (kerk)gebouw

Boeken
Brouwer: sleutelstad-orgelstad 58 124
Gregoir, Edouard Georges Jacques (1822-1890): Historique de la facture et des facteurs d'orgues, Antwerpen (1865)44 45 203 207 212 214 282 287 295
Harst, Hans van der: de restauratie van het grote orgel van de Sint Jan 's Hertogenbosch 10
Hess 53-54
Knock, Nicolaes Arnoldi: aantekeningen bij disposities kerkorgelen van J. Hess, vervolgd en bijgevoegd door George Hendrikus Broekhuyzen Sr. en Jan Zwart, Kampen (1973)28 30
Knock, Nicolaes Arnoldi: dispositien der merkwaardigste kerk-orgelen (1788)35
Kruijs, M.H. van 't: disposities der verschillende orgels (1885)42, uitgave Frits Knuf, Amsterdam 1972
Kuilenburg, Wout van: het werk van de orgelmakersfamilie van Eijsdonck / van Nistelrooy / Kuijte (1983)3 154; Het Noordbrabants Genootschap
Meijer: foto E 1*, de Mixtuur Schagen
Os, drs J.F. van: langs nederlandse orgels II 21 31 101*, uitgave Bosch & Keuning te Baarn
Tijdschriften en andere uitgaves
250 jaar orgelmaker Vermeulen 83
contactbrief voor kerkenverzamelaars 14(1985)16
de Mixtuur 36-37(1981)266, 51(1985)2 6-7, 52(1986)51, 55(1986)229-230*, 56(1987)246 247, 78(1994)906-909 910
de Orgelvriend 5(1986)1* 14-15*
grepen uit de orgelgeschiedenis van de Ned. Hanzesteden, samenstelling Maarten Seijbel (2015)4 5
het Orgel 9(1962)167-168 172*, 6(1986)237, 5(1987)173-183 (11 foto's)*, 6(1996)27*
het Orgelblad IV(1961)167
kerkepadgids (1980)80 (1986)39-40 (3 foto's)*

Orgel locaties

Naam gebouw Plaats Periode
Hervormde Grote of Maartenskerk Zaltbommel -

Orgelhistorie

- in 1534 wordt melding gemaakt van het aanstellen van een organist
b: 16e eeuw; misschien meerdere instrumenten
- één overleefde de beeldenstorm en de perikelen van het eerste decennia der 80-jarige oorlog
r: Meester Peter Jansz de Swart, Utrecht 1589/90; verbouwing, uitbreiding, verplaatsing van het orgel bij de "varkenstoren"
r: Meester Peter, Utrecht 1593
b: Meester Peter Jansz de Swart, Utrecht 1595/96
r: 1631; verplaatsing vóór de toren
r: Matthias Verhofstad, Gemert 1723/27; vernieuwing, het orgel komt definitief in de toren; M II ap: Man 11-Rugpos 7
r: Schlenker 1758; herstelwerkzaamheden
b: Andries Wolferts, Rotterdam 1783/86; met onderdelen vorig orgel; M III vp: Hw 12-Rw 11-Bov 8-Ped 4
keuring door Bruyninkhuisen te Rotterdam en Beyen te Nijmegen (ombouw en vergroiting van het Verhofstad-orgel volgens Broekhuyzen)
- Vrij snel na de oplevering deden zich probleven voor
r: Antonius Friedrich Gottlieb Heyneman, Nijmegen 1795/96; 5 registers toegevoegd, groot deel van het pijpwerk en één der windladen vervangen; M III vp: Hw 13-Rw 11-Bov 10-Ped 6
men wijst orgelmaker Hess te Gouda aan als keurder. Als blijkt dat deze inmiddels is overleden wordt het orgel gekeurd door orgelmaker J.S. Strümpler te Amsterdam. Deze brengt op 23 oktober 1796 een gunstig rapport uit.
r: Abraham Meere, Utrecht 1805/06; werkzaanheden
- disp. volgens Joachim Hess (dispositiën van Kerk-Orgelen) ± 1815: M III vp: Hw 12-Rw 11-Bw 10-Ped 6
r: Abraham Meere, Utrecht 1816; herstel orgel na oorlogsschade
- onderhoud Abraham Meere te Utrecht
- onderhoud C.F.A. Naber te Deventer
r: C.F.A. Naber, Deventer 1850; herstel- en intonatiewerkzaamheden, orgel gelijkzwevend gestemd
r: N.A. Naber & Cie (= K.M. van Puffelen), Deventer 1860; Viola di Gamba 8 discant en Flageolet 1 bas vervangen, Fagot 16 opgeschoven naar 8 voet, nieuw pedaalklavier, vervanging van alle tongen
- het orgel werd tweemaal gekeurd; bij de eerste keuring waren er wat aanmerkingen. Bij de 2e keuring wordt pas over de opschuiving van de Fagot gesproken
- onderhoud J.F. Witte te Utrecht eind 19e eeuw
r: P.J. Vermeulen 1886/87;
- dispositie volgens Van 't Kruys: M III vp: Hw 12-Rw 9-Bw 9-Ped 7
r: W. van Dijk, Utrecht 1905; grote modernisering, ook in het uiterlijk: Rw Mixtuur III-IV en Carillon vervangen door een Salicionaal 8
- in 1944 werd het orgel overhaast gedemonteerd en opgeslagen over verschillende adressen in verband met de plannen van de Duitsers de toren op te blazen
o/r: Fa. J. de Koff & Zn., Utrecht 1945/47; herplaatsing, herstel en enkele dispositiewijziging, diapason verhoogd tot a1 = 435 Hz.; M III vp: Hw 13-Rw 11-Bov 9-Ped 6
r: Fa. S.F. Blank, Herwijnen 1982/86, schilder- en decoratiewerk aan de kas door Gerard de Jongh te Waardenburg in 1985; het orgel is teruggebracht tot de situatie van 1860 met enkele modificaties, ongelijkzwevende temperatuur; M III vp: Hw 13-Rugpos 11-Bov 9-Ped 6
adviseur Klaas Bolt
Officiële overdracht van het gerestaureerde orgel op 12 juni 1986
het orgel is op 14 juni 1986 in gebruik genomen met een bespeling door Klaas Bolt. De kerkelijke ingebruikname was op 15 juni 1986

Dispositie

1727 (volgens Hess):
Manuaal C-f3
Praestant 8, Holpyp 8, Octaav 4, Fluit 4, Quint 3, Super Oct. 2, Spitsfluit 2, Cornet IV, Sexquialtra, Mixtuur IV, Trompet 8, Tremulant
Rugpositief C-f3
Holpyp 8, Praestant 4, Octaav 4, Fluit 4, Fluit 2, Quint 1 1/2, Mixtuur III, Tremulant
Pedaal C-d1
aangehangen
Coppelingen
4 Afsluitingen, 4 Blaasbalgen. Ventyl
 
1788 (volgens Knock):
Hoofd-Manuaal C-f3
Praestant 16, Praestant 8, Holpyp 8, Octaaf 4, Fluit 4, Quint 3, Octaaf 2, Flageolet 2, Cornet V, Mixtuur IV à V, Sexquialter, Trompet 8
Rugwerk C-f3
Bourdon 16 discant, Praestant 8, Holpyp 8, Octaaf 4, Fluit 4, Octaaf 2, Quint 1 1/2, Cornet IV, Mixtuur III, Carillon, Dulciaan 8
Bovenwerk C-f3
Praestant 8, Holpyp 8, Baardpyp 8, Viola di Gamba 8, Fluit 4, Gemshoorn 2, Sifflet 1, Voxhumana 8, Tremulant
Pedaal C-d1
Bourdon 16, Praestant 8, Octaaf 4, Bazuin 16
Koppelingen
Vier afsluitingen. Ventyl.
 
1815 (volgens Hess II):
Hoofd-Manuaal C-f3
Prestant 16, Octaav 8, Holpijp 8, Octaav 4, Fluit 4, Quint 3, Sup. octaav 2, Flageolet 2, Cornet, Sexquialter, Mixtuur, Trompet 16 bas/discant, Trompet 8 bas/discabnt
Rugwerk C-f3
Bourdon 16, Prestant 8, Holpijp 8,Fluttravers 8 discant, Octaav 4, Openfluit 4, Sup. octaav 2, Cornet, Mixtuur bas/discant, Carillon discant, Dulciaan 8
Boven Manuaal C-f3
Bourdon 16 discant, Prestant 8 bas/discant, Holpijp 8, Gemshoorn 8, Viola di gamba 8 discant, Fluit 4, Woudfluit 2, Flajelet1, Fagot 16 bas/discant, Vox humana 8, Tremulant
Pedaal C-d1
Bourdon 16, Octaav 8, Octaav 4, Bazuin 16, Trompet 8, Clairon 4
Koppelingen
Vier afsluitingen. Ventyl.
 
1885 (volgens van ’t Kruijs):
Hoofdklavier
Prestant 16, Octaaf 8, Bourdon 8, Octaaf 4, Fluit 4, Quint 3, Octaaf 2, Flageolet 2, Cornet IV, Sexquialter, Trompet 16, Trompet 8
Rugwerk
Bourdon 16, Prestant 8, Bourdon 8, Fluit trav. 4, Octaaf 2, Mixtuur III-IV, Cornet IV, Carillon, Dulciaan 8
Bovenklavier
Bourdon 16 discant, Prestant 8, Holpijp 8, Gemshoorn 8, Viola di Gamba 8, Fluit 4, Woudfluit 2, Fagot 8, Vox Humana 8
Pedaal
Subbas 16, Octaaf 8, Octaaf 4, Mixtuur III-IV, Bazuin 16, Trompet 8, Clairon 4
Koppelingen
Ventiel
 
1948:
Hoofdwerk C-f3
Prestant 16, Octaaf 8, Bourdon 8, Octaaf 4, Fluit 4, Quint 3, Octaaf 2, Flageolet 2, Mixtuur IV-VI, Sesquialter II, Cornet V discant, Trompet 16, Trompet 8
Rugpositief C-f3
Bourdon 16, Prestant 8, Bourdon 8, Flûte travers 8 discant, Octaaf 4, Fluit 4, Roerquint 3, Octaaf 2, Mixtuur III-IV, Cornet IV discant, Dulciaan 8, Tremulant
Bovenwerk C-f3
Prestant 8, Holpijp 8, Quintadeen 8, Viola da Gamba 8, Fluit 4, Woudfluit 2, Sifflet 1, Fagot 8, Vox Humana 8, Tremulant
Pedaal C-d1
Subbas 16, Octaaf 8, Octaaf 4, Bazuijn 16, Trompet 8, Clarina 4
Koppelingen: Hoofdwerk-Rugpositief bas/discant, Hoordwerk-Bovenwerk bas/discant, Pedaal-Hoofdwerk
4 afsluitingen, calcantenbel
 
1986:
Hoofdwerk C-f3
Prestant 16, Octaaf 8, Bordon 8, Octaaf 4, Fluyt 4, Quint 3, Octaaf 2, Flageolet 2, Cornet IV discant, Sexquinter II discant, Mixtuur III-IV (bas met terts 1 3/5, discant met 3 1/5), Trompet 16 bas/discant, Trompet 8 bas/discant
Rugpositief C-f3
Bourdon 16, Prestant 8, Bourdon 8, Flautraver 8 discant, Octaaf 4, Fluyt 4, Octaaf 2, Flageolet 1, Cornet IV discant, Mixtuur III-IV 1 3/5 bas/discant, Dulciaan 8, Tremulant (inliggend)
Bovenwerk C-f3
Prestant 8 bas/discant, Holpijp 8, Gemshoorn 8, Viola di Gamba 8, Fluyt 4, Waldfluyt 2, Carillon III discant, Vox humana 8, Fagot 8 bas/discant, Tremulant (inliggend)
Pedaal C-d1
Subbas 16, Octaaf 8, Octaaf 4, Basuyn 16, Trompet 8, Clarino 4
Koppelingen: Coppeling Hoofdwerk-Rugwerk bas/discant (drukkoppel), Coppeling Hoofdwerk-Bovenwerk bas/discant (trekkoppel), Coppel Pedaal-Hoofdwerk
4 Afsluitingen, Sleutel op de afsluiters
Calcantenschel
4 van de 6 spaanbalgen in werking
Winddruk: 78 mm. w.k., Toonhoogte: a1 = 415 Hz., Temperatuur: Werckmeister III.
Foto: Anton van Daal

Bronvermelding van bovenstaand orgel

Boeken
Geen informatie aanwezig
Tijdschriften en andere uitgaves
Geen informatie aanwezig
Laatste update: 2018-06-02 15:51:12